0 0
dni
0 0
godz
0 0
min
0 0
sek

Przedmiot ochrony prawnoautorskiej, czyli co jest chronione prawem autorskim?

Nasz ekspert:
Artykuły autora

Wielkość tekstu:

Prawo autorskie - definicja utworu

Przedmiotem chronionym przez prawo autorskie jest utwór czyli, zgodnie z art. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia.

Przepis zawarty w art. 1 prawa autorskiego nie tylko podaje definicję utworu, ale również wymienia przykładowy katalog rezultatów twórczej działalności człowieka. Katalog ten nie ma charakteru zamkniętego, czyli poza kategoriami tam wymienionymi również mogą powstać inne rodzaje utworów.

Przedmiotem prawa autorskiego są więc m.in. utwory:

1) wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe),

2) plastyczne,

3) fotograficzne,

4) lutnicze,

5) wzornictwa przemysłowego,

6) architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne,

7) muzyczne i słowno-muzyczne,

8) sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne,

9) audiowizualne (w tym filmowe).

Pojęcie utworu odnosi się jedynie do dobra niematerialnego, dlatego nie powinno się go mylić z jego nośnikiem, czyli rzeczą, na której utwór został utrwalony (owa rzecz jest odrębnym przedmiotem prawa - prawa własności).

Przykład 1.

Płyta CD/DVD jest nośnikiem programu komputerowego, płótno - obrazu, papier/książka - powieści.

Prawo autorskie - cechy utworu

Aby dzieło zostało uznane za utwór, powinno posiadać odpowiednie właściwości:

1. Utwór przede wszystkim musi być rezultatem pracy człowieka (twórcy). Nie będą więc chronione prawem autorskim twory przyrody (np. fantazyjne kształty muszli, wzory na szybie tworzące się pod wpływem mrozu), dzieła tworzone przez zwierzęta (obrazy malowane przez szympansy, nawet jeśli można je kupić).

2. Utwór musi być ustalony, czyli konieczne jest jego uzewnętrznienie przez twórcę, zakomunikowanie innym osobom. Nie znaczy to jednak, że utwór powinien do nich dotrzeć. Wystarczy, że autor powieści ją napisze, a malarz namaluje obraz. Twórca nie na obowiązku pokazywać rezultatów swojej twórczości innym, wystarczy, że percepcja utworu jest w ogóle możliwa (ponieważ dzieło przybrało postać materialną). W niektórych zaś sytuacjach utwór nie musi być utrwalony - ustalenie utworu ma bowiem miejsce nawet w przypadku muzycznej improwizacji lub ustnym przekazie. W tym przypadku powstanie prawa autorskiego nie jest zależne od zapisania (utrwalenia) utworu na jakimkolwiek materialnym nośniku, jednak konieczne jest, aby osoby trzecie były świadkami wykonania takiego utworu. Należy podkreślić, że do czasu zakomunikowania utworu (a wiec gdy znajduje się on tylko w świadomości twórcy), nie będzie on chroniony.

3. Utwór musi posiadać cechy twórcze o indywidualnym charakterze. Powinien więc być oryginalny, naznaczony osobistym “piętnem” twórcy. Z oryginalnością mamy do czynienia, gdy powstaje nowy wytwór umysłu człowieka, stanowiący jego własną intelektualną twórczość. Dla zaistnienia oryginalności dzieła wystarczy, aby jego autor w momencie tworzenia był przekonany o nowości utworu (nowość w znaczeniu subiektywnym). Indywidualność zaś przejawia się w osobistym charakterze utworu, jego jednorazowości i niepowtarzalności - czyli co do zasady może pochodzić tylko od jednej osoby (co jest nieco uproszczonym rozumowaniem, gdyż zdarzają się przypadki paralelnej twórczości, której wynikiem jest powstanie identycznych lub prawie identycznych utworów w wyniku zupełnie odrębnego, niezależnego procesu twórczego - takie przypadki jednak rozpatrywane są indywidualnie).

O utworze niejednokrotnie wypowiadał się Sąd Najwyższy, według którego jest to "każdy przejaw działalności duchowej noszący cechę osobistej działalności, każda oryginalna myśl ludzka, ujęta konkretnie w samodzielną formę" (orzeczenie SN z dnia 23 czerwca 1936 r., IK 336/36), "utworem jest każde opracowanie (...), w którym przejawia się twórcza praca autora, a więc, gdy dzięki pomysłowości i indywidualnemu ujęciu dzieło uzyskało oryginalną postać" (orzeczenie SN z dnia 27 marca 1965 r., ICR 39/65). Żeby odpowiedzieć sobie na pytanie, czy mamy do czynienia z utworem, należy zastanowić się:

  • czy inna osoba byłaby w stanie wykonać go tak samo - otrzymamy odpowiedź, czy utwór posiada indywidualny charakter i czy konieczna do jego stworzenia była działalność twórcza,

  • czy wynik danej pracy jest uzależniony od funkcji lub celu, czy też pozwala na dowolne kształtowanie przebiegu pracy i jej rezultatu, a w konsekwencji

  • czy można jednoznacznie stwierdzić, że osoby o podobnych kwalifikacjach doszłyby w efekcie końcowym do uzyskania podobnego wyniku - czy jest więc statystycznie prawdopodobne, aby inna osoba osiągnęła identyczny lub zbliżony rezultat.

"Dzieło będące wynikiem pracy rutynowej bądź rezultatem możliwym do osiągnięcia przez osoby podejmujące się tego samego zadania, nie ma charakteru twórczego" (wyrok SA w Poznaniu z dnia 18 maja 2006 r., I ACa 1449/05).

Prawo autorskie a sposób wyrażenia utworu

Orzecznictwo sądów wyraźnie wskazuje, że nawet niewielki poziom oryginalności dzieła skutkuje powstaniem ochrony prawnoautorskiej - były przypadki, że za utwór uznano nawet instrukcję bhp, kalendarz czy instrukcję obsługi. Dlaczego? Ponieważ ochrona prawnoautorska utworu przysługuje ze względu na jego formę, a nie treść. Kalendarz, którego treść nie jest w ogóle twórcza, może być chroniony, jeśli został przedstawiony w oryginalnej i twórczej formie. Utworem może być nawet zbiór przepisów dotyczących prowadzenia działalności gospodarczej - mimo iż akty normatywne nie są chronione prawem autorskim, to indywidualny charakter utworu może przejawić się w oryginalnym doborze materiałów oraz ich uszeregowaniu. Ochrona więc nie będzie dotyczyła poszczególnych przepisów, ale elementów oryginalnych (dobór i uszeregowanie treści).

Ochrona formy utworu wynika z art. 2(1) prawa autorskiego, zgodnie z którym może być nią objęty wyłącznie sposób wyrażenia. Nie są chronione odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania oraz koncepcje matematyczne. Sposób wyrażenia to rezultat pracy twórczej, forma dzieła. Sam proces twórczej pracy, metoda pozyskania utworu, czy nawet nowo powstała technika twórcza, styl, maniera lub najbardziej oryginalny pomysł nie są zabezpieczone prawem. Również zawartość merytoryczna utworu nie podlega ochronie, a przynajmniej nie na gruncie prawa autorskiego (może być chroniona np. prawem własności przemysłowej dzięki patentom). W przypadku utworu piśmiennego (np. naukowego), ochrona nie będzie więc dotyczyć zawartości merytorycznej, ale przykładowo struktury tekstu, kolejności i sposobu ujęcia argumentacji przytoczonej na poparcie przedstawianych tez, zastosowanych elementów graficznych.

Powstanie każdego dzieła ma swój początek w niechronionej idei (koncepcji), która następnie się konkretyzuje, zyskuje swój indywidualny wyraz, zostaje jej nadana forma. I to właśnie ta forma jest przedmiotem ochrony, nie zaś sama idea. Nieuzewnętrznionym pomysłom czy ideom brakuje niezbędnego do przyznania im ochrony “uformowania”, pozwalającego na ich percepcję, a po nadaniu formy brak im często niezbędnej indywidualności. Wiele idei, w oparciu o które powstały nawet mistrzowskie dzieła, było już wcześniej dobrem publicznym. Należy podkreślić, że rozciągnięcie ochrony na pomysły, idee, metody niosłoby za sobą ograniczenia swobody działania oraz wolności twórczej. Idee, abstrakcyjne pomysły, metody, czy naukowe teorie i doktryny muszą w interesie społecznym pozostać wolne i być traktowane jako część dobra powszechnego, domeny publicznej, z której można swobodnie korzystać.

Przykład 2.

Powstało wiele obrazów przedstawiających Ostatnią Wieczerzę - jest to motyw powszechnie znany, interpretowany na różne sposoby przez różnych artystów (Leonardo da Vinci, El Greco, Tintoretto, Giotto, Nikołaj Gay), sam w sobie nie podlega on jednak ochronie. Chroniona będzie dopiero forma przedstawienia tego motywu - czyli kompozycja obrazu, przestrzeń (sposób przedstawienia postaci, przedmiotów, obiektów, detali), charakterystyczne użycie kolorów, światłocienia itp.

Przykład 3.

Dzieł naukowych na temat prawa autorskiego jest multum. W większości przypadków tezy przedstawiane w tych dziełach są powszechnie znane od lat. W każdej książce poświęconej tematyce prawa autorskiego znajdzie się rozdział poświęcony wyjaśnieniu, czym jest utwór. Mamy tu więc do czynienia z pomysłem, ideą, naukową teorią - nie są one chronione. Chroniony będzie sposób przedstawienia problematyki prawa autorskiego: struktury tekstu, przedstawionych argumentów na poparcie tez.

Przykład 4.

Gdzie leży “granica” pomysłu? Kiedy pomysł zaczyna mieć już swoją formę, indywidualną twórczą postać? Czy pomysł na książkę o dziecku-sierocie, które opuszcza swoich znienawidzonych krewnych, by odnaleźć szczęście gdzieś indziej jest plagiatem historii o Harrym Potterze? Tak długo, jak nie powiela wątków, zdarzeń i postaci opisanych w książce J.K. Rowling, to nie. Za każdym razem, kiedy myślimy, że mamy do czynienia z plagiatem, należy zbadać, jak duże jest prawdopodobieństwo, że utwór podejrzany o plagiat mógłby powstać, gdyby utwór plagiatowany nie istniał.

Przykład 5.

Dwóch pracowników, każdy z innej firmy, stworzyło programy komputerowe, których celem jest rozpoznawanie mowy i zapisywanie wypowiedzianych przez użytkownika programu słów w edytorze tekstu. Oba programy działają zgodnie z założeniami, a więc spełniają swój cel. Czy któraś z firm może posądzić drugą o plagiat? Jeśli żaden z pracowników w rzeczywistości nie korzystał z pracy drugiego, kopiując jego kod źródłowy, to nie. Pomysł programu nie jest chroniony. Na rynku przecież istnieje wiele programów rozpoznających mowę. Przedmiotem ochrony w tym wypadku będzie forma dzieła, a więc kod programu, nie zaś idea czy pomysł (a więc w szczególności nie język użyty do napisania programu, algorytmy czy zasady komunikacji ze sprzętem - wszystko to jest powszechnie znane). Kod programu cechuje się oryginalnością, ponieważ jest mało prawdopodobne, że dwóch programistów, rozwiązujących ten sam obszerny problem, napisałoby identyczne programy. Podobnie, jak mało prawdopodobne jest, że dwóch malarzy, którym zleci się namalowanie obrazów o takiej samej tematyce, namalują je identycznie.

Co nie wpływa na uznanie dzieła za utwór w znaczeniu prawa autorskiego?

Na to, czy dane dzieło zostanie uznane za utwór, nie mają wpływu takie okoliczności jak:

  • wartość dzieła (nie jest ważny jego poziom artystyczny lub naukowy, jego przydatność, ochronie podlegają także dzieła uznane za kiczowate, o treści lub sposobie rozpowszechniania sprzecznym z prawem, np. przedmiot ochrony prawnoautorskiej to dzieła pornograficzne czy zawierające treści niedozwolone),

  • osoba twórcy (nie ma znaczenia wiek, wykształcenie, przygotowanie praktyczne w danej dziedzinie twórczości, poczytalność, przekonanie autora o twórczym charakterze rezultatu pracy),

  • sposób wyrażenia utworu, tj. czy będzie miał formę pisemną, czy przedstawiony za pomocą jakiejkolwiek techniki graficznej, odręcznej lub mechanicznej, czy zostanie utrwalony jako utwór audio lub wideo,

  • zamiar stworzenia utworu (nie jest ważne czy autor sprawował kontrolę nad procesem powstania utworu - z ochrony korzystają również dzieła powstałe przez przypadek),

  • wielkość wysiłku, nakładu pracy, jaki został poniesiony dla stworzenia dzieła,

  • wielkość dzieła (utworem będzie zarówno szkic, jak i ogromny obraz),

  • ukończenie utworu (ochronie podlegają też plany, projekty, fragmenty, nieukończone części).

Kategorie utworów wyłączone spod ochrony prawnoautorskiej

Niektóre kategorie wytworów intelektu są wyłączone spod prawa autorskiego, o czym mówi art. 4 ustawy:

 

Art. 4.Nie stanowią przedmiotu prawa autorskiego:

1)   akty normatywne lub ich urzędowe projekty;

2)   urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole;

3)   opublikowane opisy patentowe lub ochronne;

4)   proste informacje prasowe.

 

Wytwory intelektualne wymienione w punktach 1-3, nawet gdy spełniają cechy utworu, są wyłączone spod ochrony (o wyłączeniu nie ma mowy w przypadku np. “nieurzędowych” tłumaczeń aktów normatywnych i innych wymienionych wyżej materiałów). Natomiast “proste informacje prasowe” nie podlegają ochronie wówczas, gdy nie spełniają kryteriów utworu, określonych w art. 1 prawa autorskiego (czyli, gdy informacja o faktach jest wyrażona w sposób standardowy, banalny i prosty).

Prawo autorskie - inspiracja, opracowanie, plagiat

Inspiracja to nic innego jak wpływ wywierany na kogoś, sugestia. Na gruncie prawa autorskiego dzieło inspirowane jest utworem samodzielnym, powstającym na skutek pobudki płynącej z innego utworu. Owa pobudka jest łącznikiem między dziełem inspirowanym a inspirującym. To właśnie ona uruchamia proces twórczy u innej osoby po zapoznaniu się z oryginałem. Choć wiemy, że James Joyce pisząc “Ulissesa” inspirował się “Odyseją” Homera, nigdy nie powiemy, że splagiatował dzieło greckiego poety.

Opracowanie zostało uregulowane w ustawie. Zgodnie z art. 2, opracowanie cudzego utworu, w szczególności tłumaczenie, przeróbka, adaptacja, jest przedmiotem prawa autorskiego bez uszczerbku dla prawa do utworu pierwotnego. Jest więc utworem niesamodzielnym (w przeciwieństwie do utworu inspirowanego), ale podlega ochronie prawnoautorskiej. Rozporządzanie i korzystanie z opracowania jest uzależnione od uzyskania zgody twórcy utworu pierwotnego, chyba że autorskie prawa majątkowe do utworu pierwotnego wygasły (należy pamiętać, że twórca ma prawo zgodę wycofać, jeśli w ciągu 5 lat od jej wydania opracowanie nie zostało rozpowszechnione). Opracowanie czerpie z innego utworu zarówno treść, a czasami też formę. Katalog przedstawiony w ustawie nie jest zamknięty - za opracowanie uznaje się także streszczenia, inscenizację dramatu, aranżacje muzyczne. Bardzo ważne jest także to, że na egzemplarzach opracowania należy wymienić twórcę i tytuł utworu pierwotnego.

Utwory splagiatowane natomiast to takie, które nie są samodzielne, ponieważ przejmują z innych utworów elementy twórcze. Jeśli utwór zostanie wykorzystany w sposób przekraczający dozwolony zakres (prawo cytatu), będzie to naruszeniem prawa autorskiego, czyli plagiatem (ponieważ odbywa się bez zezwolenia twórcy). Jak stwierdzić, gdzie się kończy inspiracja a zaczyna plagiat? Trzeba mieć na uwadze, że plagiat to nie tylko dosłowne kopiowanie czyjejś pracy. Plagiatem będzie także podpisanie swoim nazwiskiem dzieła innej osoby, w którym dokonało się drobnych przeróbek (np. stylistycznych, zmian pojedynczych słów itd.). Dokonywanie natomiast zmian dalej idących może doprowadzić do modyfikacji utworu, a tym samym jego bezprawnego wykorzystania. Plagiatem jest brak działalności twórczej. Dokonywanie poważniejszych zmian w utworze nie zawsze będzie działalnością twórczą, może się okazać, że plagiator po prostu doprowadzi do opracowania oryginalnego utworu. Oczywiście nie oznacza to, że nie można korzystać we własnej twórczości z istniejących już prac.

Przykład 6.

Można np. pisać na tematy poruszane już wcześniej przez inne osoby, jednak należy samodzielnie sformułować tekst (nie można używać konkretnych słów, zdań, zwrotów, przykładów dokładnie w taki sposób, jak zrobił to autor pierwotnego utworu).

Prawa pokrewne a prawa autorskie

Pełna nazwa ustawy o prawie autorskim brzmi “ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych”. Czym są te prawa pokrewne? Są to prawa występujące obok praw autorskich, ale związane nie z samym twórcą utworu, ale raczej z podmiotami, dzięki którym utwory są rozpowszechniane.

Prawami pokrewnymi są:

  • prawo do artystycznego wykonania - ochronie będzie podlegało wykonanie charakteryzujące się własną, twórczą interpretacją utworu oryginalnego),

  • prawa do fonogramów i wideogramów - fonogram to pierwsze utrwalenie warstwy dźwiękowej wykonania utworu, a wideogram to pierwsze utrwalenie sekwencji ruchomych obrazów, niezależnie od tego czy jest on już utworem audiowizualnym (utwór audiowizualny zawsze będzie wideogramem, ale wideogram nie zawsze będzie utworem audiowizualnym - wideogramem jest np. nagranie szkolenia przeprowadzanego dla pracowników),

  • prawo do nadań - przysługuje organizacji radiowej lub telewizyjnej i dotyczy programów, które stworzyły,

  • prawa do pierwszych wydań oraz wydań naukowych i krytycznych - w pierwszym wypadku mowa o pierwszym publicznym udostępnieniu utworu niechronionego już prawem autorskim, którego egzemplarze nigdy nie były udostępnione za życia twórcy - ochrona przysługuje wydawcy; w drugim wypadku mowa o wydaniach krytycznych lub naukowych służących do opracowania tekstu niechronionego już prawem autorskim (np. naukowe edycje starych rękopisów).

Artykuły
Brak wyników.
Więcej artykułów
Wzory
Brak wyników.
Więcej wzorów