Co do zasady Zakładu Ubezpieczeń Społecznych nie interesuje nazbyt wysokość deklarowanego dochodu pracownika, szczególnie jeżeli w grę wchodzą wysokie wartości. Zmiana nastawienia organu rentowego następuje dopiero w przypadku konieczności wypłaty świadczeń osobom ubezpieczonym. W takich wypadkach beneficjentów wygórowanych – w ocenie organu – świadczeń należy prześwietlić pod kątem błędów rachunkowych lub oszustwa. ZUS sprawdza, czy umowa o pracę nie została zawarta dla pozoru, albo czy wymiar wynagrodzenia nie został „sztucznie” zawyżony. Kontrola pracowników przebywających na zwolnieniach chorobowych, w szczególności kobiet w ciąży, to aktualnie standard. ZUS doszukuje się oszczędności w każdym aspekcie swojej działalności. Sprawdźmy zatem, co oznacza pozorność umowy o pracę stwierdzona przez ZUS oraz jak wygląda wówczas procedura rozliczenia składek wpłaconych przez płatnika.
Ilość wszczętych postępowań przez ZUS w przedmiocie podważenia umowy o pracę w sytuacji konieczności wypłacania świadczeń społecznych wskazuje na przesadny rygoryzm, który pokazuje znaczącą niechęć organu do wypełniania swoich obowiązków w tej materii. Oczywiście nie oznacza to, że organ ten w wielu przypadkach nie ma racji. Działalność ZUS-u nie sprowadza się bowiem wyłącznie do wypłaty emerytur i rent. Organ obowiązany jest także do spełniania szeregu świadczeń o charakterze socjalnym, takich jak zasiłki chorobowe czy macierzyńskie. Wymiar tych świadczeń jest zależny od wysokości opłacanych składek, przez co niejednokrotnie płatnicy decydują się na zawyżanie faktycznych podstaw, od których wyliczane są owe składki lub nawet do zawierania fałszywych umów o pracę, kiedy to pracownik nigdy nawet nie pojawił się w miejscu wykonywania pracy. Trzeba uzmysłowić sobie przy tym, że taki proceder wpływa negatywnie na wszystkie pracujące grupy społeczne – w końcu to one utrzymują instytucje publiczne, w tym ZUS. Stąd też próby sztucznego zawyżenia wymiaru świadczeń socjalnych należy ocenić jako nieetyczne i społecznie szkodliwe. Ustawodawca jest tego świadom, a wyraził to poprzez wprowadzenie do katalogu uprawnień organu rentowego prawa, jakim jest podważenie umowy o pracę.
Kiedy najczęściej ZUS przeprowadza kontrole?
Prawo ZUS-u do kontroli tytułów ubezpieczeń, w tym do podważania umów o pracę ubezpieczonych, nie wynika wprost z ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, jednakże z przeważającej ilości orzeczeń sądowych w tego typu sprawach trzeba uznać z całą stanowczością, że jest to możliwe i legalne. Aktualnie na palcach jednej ręki można policzyć sędziów, którzy stoją na stanowisku, że wyłącznie prawa do świadczeń społecznych są sprzeczne z naturą państwa prawa. Co do zasady więc ZUS jest uprawniony do kwestionowania wysokości wynagrodzeń stanowiących podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe, a także legalności całych umów o pracę, jeżeli okoliczności sprawy wskazują, że składki zostały opłacone na podstawie umowy sprzecznej z prawem, zasadami współżycia społecznego lub umowy zmierzającej do obejścia prawa.
Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z 16 października 2013 roku (sygn. akt: III AUA 294/13) podkreślił, że „Nadmiernemu uprzywilejowaniu płacowemu pracownika można przypisać zamiar nadużycia świadczeń przysługujących z systemu ubezpieczeń społecznych. Alimentacyjny charakter świadczeń ubezpieczeniowych oraz zasada solidaryzmu wymagają, żeby płaca – stanowiąca jednocześnie podstawę wymiaru składki – nie była ustalana ponad granicę płacy słusznej, sprawiedliwej i zapewniającej godziwe utrzymanie oraz żeby rażąco nie przewyższała wkładu pracy, a w konsekwencji, żeby składka nie przekładała się na świadczenie w kwocie nienależnej. Z tej przyczyny ZUS ma prawo kontrolować poziom wynagrodzenia za pracę w aspekcie świadczeń z systemu ubezpieczeń społecznych, bo taka kontrola dotyczy sposobu, w jaki płatnicy składek wykonują zadania z zakresu ubezpieczeń społecznych”.
Zakwestionowanie podstawy wymiaru ubezpieczenia społecznego pracownika jest możliwe wyłącznie po przeprowadzeniu przez organ postępowania kontrolnego. Wyłącznie negatywny wynik takiej kontroli pozwala ZUS-owi na podważenie umowy o pracę lub wysokości wynagrodzenia określonego w kontrakcie. Aby jednak organ zdecydował się na przeprowadzenie audytu u płatnika składek, musi powziąć uzasadnione przypuszczenie o niezgodnym z prawem działaniu przedsiębiorcy i pracownika. Takie wątpliwości najczęściej pojawiają się, gdy:
- podstawa wymiaru składek została znacznie podwyższona w okresie bezpośrednio poprzedzającym przejście pracownika na zwolnienie chorobowe lub pracownicy – matki na urlop macierzyński;
- wysokość wynagrodzenia nie odpowiada posiadanym przez pracownika kwalifikacjom oraz rodzajowi, ilości i jakości świadczonej przez niego pracy;
- wysokość wynagrodzenia ubezpieczonego tych samych kwalifikacjach i doświadczeniu, wykonującego tę samą pracę, istotnie przewyższa wynagrodzenie pozostałych osób zatrudnionych na takim stanowisku w danym zakładzie pracy;
- ubezpieczony jest członkiem rodziny pracodawcy;
- pracodawca nie zatrudnia żadnego innego pracownika oprócz ubezpieczonego;
- pracodawca mimo zarejestrowania firmy we właściwym rejestrze przedsiębiorców, w rzeczywistości nie prowadzi żadnej działalności gospodarczej.
Zakres kontroli ZUS
Wiemy już, w jakich okolicznościach ZUS najczęściej decyduje się na przeprowadzenie kontroli zatrudnienia, teraz należy wskazać, pod jakim kątem badana jest dokumentacja ubezpieczonego. W trakcie audytu organu rentowego kontroler weryfikuje zakres obowiązków ubezpieczonego, realność wykonywanych przez niego zadań oraz prawidłowość i rzetelność obliczenia, potrącenia i opłacenia składek ZUS. Kontrolerzy są uprawnieni badać zarówno tytuł zawarcia umowy o pracę, jak i ważność jej poszczególnych zapisów. Trzeba mieć na uwadze, że w przypadku negatywnego wyniku kontroli, ZUS nie zawsze będzie dążył do podważenia realności umowy o pracę. Organ może poprzestać na próbie zakwestionowania wysokości wynagrodzenia pracownika wynikającego z umowy i związanych z tym wysokości składek społecznych i zdrowotnych.
Nie w każdym jednak przypadku umowa o pracę zostanie uznana przez organ rentowy za nieważną. ZUS ma prawo podważyć istnienie stosunku pracy jedynie wtedy, jeśli uda mu się udowodnić, że mimo zawarcia formalnej umowy o pracę, praca ta faktycznie nie była wykonywana. Organ rentowy powyższe może dokonać albo poprzez wykazanie, że umowa miała charakter pozorny, albo przez wykazanie, że umowa została zawarta w celu obejścia prawa lub jest ona niezgodna z zasadami współżycia społecznego. Jak wskazuje Sąd Najwyższy w wyroku z 19 maja 2009 roku (sygn. akt: III UK 7/09): „za nieważne mogą zostać uznane jedynie uzgodnienia stron umowy dotyczące wynagrodzenia za pracę, przy zachowaniu ważności pozostałych postanowień umownych”.
Umowa zawarta dla pozoru a umowa sporządzana w celu obejścia prawa
Jak zostało wskazane w poprzednim akapicie, ZUS może podważyć umowę o pracę jako całość, w przypadku gdy została ona zawarta dla pozoru lub pojedyncze jej zapisy (w szczególności te dotyczące wysokości wynagrodzenia), jeżeli zostały one sporządzone w celu obejścia prawa.
Przede wszystkim należy zdawać sobie sprawę, że pod względem prawnym sam fakt podpisania umowy o pracę i zgłoszenia pracownika do ubezpieczeń społecznych nie przesądza jeszcze o nawiązaniu stosunku pracy. Nawiązanie stosunku ubezpieczenia społecznego bez rzeczywistego wykonywania pracy stanowi czyn bezprawny. Takie działanie wprost świadczy o fikcyjności zgłoszenia pracownika do ubezpieczenia społecznego na podstawie umowy o pracę zawartej dla pozoru.
Nie jest jednak tak, że brak realnego wykonywania pracy przez ubezpieczonego zawsze będzie świadczył o pozorności umowy, ponieważ, aby można było o tym mówić, obie strony umowy muszą wykazywać chęć do tego, aby powstały skutki prawne, jakie prawo łączy z zawarciem umowy o pracę, bez jednoczesnego dążenia do spełniania swoich obowiązków, tj. pracodawca nie wypłaca wynagrodzenia, a pracownik nie świadczy pracy. Strony muszą umyślnie dążyć do wprowadzenia organu rentownego w błąd w celu doprowadzenia do uzyskania przez pracownika świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Może się jednak zdarzyć, że strony zawarły umowę o pracę z faktycznym zamiarem nawiązania stosunku pracy, jednakże z przyczyn niezawinionych pracownik pracy tej nie może wykonywać (np. stanowisko pracownicze nie zostało przygotowane na czas) lub pracodawca nie jest w stanie wypłacać pracownikowi wynagrodzenia (np. wskutek ciężkiej sytuacji finansowej zakładu pracy).
Z kolei umowa mająca na celu obejście ustawy to umowa na pozór zgodna z ustawą, która w rzeczywistości zmierza do zrealizowania celu, którego osiągnięcie jest prawnie zakazane.
W omawianym przypadku obejście prawa polega na tym, że pracodawca zawiera z pracownikiem umowę o pracę, a pracownik w pewnym zakresie pracę tę wykonuje lub wykonuje ją w całości, jednak w rzeczywistości czynności wykonywane przez pracownika nie służą uzyskaniu wynagrodzenia lub wynagrodzenia w wysokości określonej umową.
Co w wypadku podważenia umowy?
W sytuacji, gdy organ dojdzie do przekonania, że umowa o pracę posiadana przez ubezpieczonego została zawarta na pozór lub w celu obejścia prawa, a tym samym wynagrodzenie pracownika faktycznie nie zostaje mu wypłacane lub zostaje, ale w wysokości niższej niż te faktycznie pobierane przez pracownika, ZUS wydaje decyzję, w której wskazuje na bezprawność umowy lub jej zapisów. Od takiej decyzji ubezpieczony może się odwołać do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych.
Kiedy dochodzi do podważenia zatrudnienia (po tym jak ZUS udowodni pozorność umowy o pracę) lub obniżenia wysokości wynagrodzenia, pracownik ma obowiązek dokonać zwrotu pracodawcy nadpłaconego wynagrodzenia w kwocie netto wynikającego z różnicy między wynagrodzeniem wypłaconym a należnym, powiększonego o zaliczkę na podatek dochodowy. Pracodawca natomiast jest zobowiązany do opracowania korekt dokumentów rozliczeniowych, które dotyczą ubezpieczonego, polegających na wyzerowaniu podstaw wymiaru składek na tego pracownika w raportach ZUS RCA i RSA oraz wyrejestrowania jej równo z dniem, kiedy została ona zgłoszona. Dodatkowo pracodawca musi dokonać wyksięgowania kwoty wypłaconych wynagrodzeń z kosztów uzyskania przychodów oraz złożyć korekty zeznania rocznego, o ile takie zostały już wysłane.
Pozorność umowy o pracę stwierdzona przez ZUS – podsumowanie
Ubezpieczenie społeczne jest obowiązkiem i przywilejem każdego pracownika wykonującego swój zawód na podstawie umowy o pracę. Wraz z zawiązaniem stosunku pracy pracodawca ma obowiązek zarejestrowania pracownika w ZUS-ie i rozpoczęcia odprowadzania za niego składek społecznych i zdrowotnych. Im wyższe wynagrodzenie, tym wyższe składki zostają uiszczane, a tym samym organ osiąga wyższe miesięczne zyski (ZUS wypłaca świadczenia z bieżących składek ubezpieczonych). Biorąc pod uwagę fakt, że w przeważającej ilości przypadków środki zgromadzone na koncie ZUS są wykorzystywane przez pracownika dopiero po przejściu przez niego na emeryturę, oczywiste jest, że taki stan rzeczy jest dla organu rentowego korzystny. Sytuacja zmienia się dopiero wtedy, kiedy ZUS zostaje obowiązany do wypłacania świadczeń. Wówczas pojawia się u urzędników ożywienie i wzmożona aktywność nakierowana na udowodnienie, że opłacane przez ostatnie miesiące lub lata składki były uiszczane w niewłaściwych wysokościach bądź nawet bez żadnej podstawy prawnej. Mimo owego swoistego przesadyzmu niekiedy ZUS ma rzeczywiste podstawy do podważania umów. Zdarza się tak, kiedy płatnicy uiszczają składki mimo braku takiego obowiązku. Przyczyną takiego postępowania jest chęć uzyskania przez osobę ubezpieczoną świadczenia społecznego, które w rzeczywistości nie powinno jej przysługiwać, lub świadczenia w wyższym wymiarze, niż wynika to z dotychczasowej historii ubezpieczeniowej.
