Działanie na szkodę przedsiębiorstwa stanowi jedną z podstaw odpowiedzialności karnej menedżerów czy też innych osób piastujących kierownicze stanowiska w przedsiębiorstwie. Odpowiedzialność za działania gospodarcze wiąże się z dużą odpowiedzialnością, dlatego tak istotne jest, by takowe funkcje były sprawowane nie tylko przez osoby z doświadczeniem, lecz także odpowiednią wiedzą w danej dziedzinie i znajomością ekonomiki działania przedsiębiorstw. Jak duża jest odpowiedzialność karna menedżera? Sprawdźmy!
Regulacja wynikająca z Kodeksu spółek handlowych
Zgodnie z art. 293 § 1 Kodeksu spółek handlowych (ksh) członek zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej oraz likwidator odpowiada wobec spółki za szkodę wyrządzoną działaniem lub zaniechaniem sprzecznym z prawem lub postanowieniami umowy spółki, chyba że nie ponosi winy.
Powyższa odpowiedzialność jest to odpowiedzialność o charakterze cywilnym, tj. odpowiedzialność finansowa za działania/zaniechania podjęte przez menedżera (pełniącego określoną funkcję w spółce, przedsiębiorstwie) za działania, które przyniosły określoną szkodę w wymiarze materialnym.
Zgodnie z art. 293 § 1 ksh przesłankami odpowiedzialności odszkodowawczej członków zarządu są: zawinione działanie lub zaniechanie sprzeczne z prawem bądź umową spółki, szkoda oraz związek przyczynowy między zawinionym zachowaniem a szkodą. Na spółce ciąży obowiązek wykazania szkody, naruszenia prawa lub postanowień umowy spółki oraz związku przyczynowego między tym naruszeniem a szkodą. Ze względu na użycie sformułowania „chyba że” zmienia się rozkład ciężaru dowodu. Art. 293 ksh, podobnie jak art. 471 Kodeksu cywilnego, reguluje odszkodowawczą odpowiedzialność wymienionych członków władz spółki oraz likwidatora na zasadzie winy domniemanej. Sprawca, aby uwolnić się od odpowiedzialności, musi wykazać, że nie ponosi winy za powstałą szkodę.
Odpowiedzialność za szkodę określona art. 293 § 1 ksh nie jest odpowiedzialnością gwarancyjną za powstałą szkodę na zasadzie ryzyka, lecz na zasadzie winy.
Nowelizacja Kodeksu spółek handlowych z października 2022 roku przyniosła pewne zmiany, dzięki którym wprowadzono do niego, a konkretnie do art. 293, zasadę Business Judgement Rule.
Zgodnie z art. 293 § 3 ksh członek zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej oraz likwidator nie narusza obowiązku dołożenia staranności wynikającej z zawodowego charakteru swojej działalności, jeżeli postępując w sposób lojalny wobec spółki, działa w granicach uzasadnionego ryzyka gospodarczego, w tym na podstawie informacji, analiz i opinii, które powinny być w danych okolicznościach uwzględnione przy dokonywaniu starannej oceny.
Odpowiedzialność karna menedżera
Nieco odmiennie kształtuje się odpowiedzialność karna członków organów zarządczych w spółkach, w tym menedżerów w przedsiębiorstwach.
Zgodnie z art. 296 § 1 Kodeksu karnego, kto, będąc obowiązany na podstawie przepisu ustawy, decyzji właściwego organu lub umowy do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą osoby fizycznej, prawnej albo jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, przez nadużycie udzielonych mu uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na nim obowiązku, wyrządza jej znaczną szkodę majątkową, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
Jak wskazuje Sąd Apelacyjny we Wrocławiu w wyroku z 25 listopada 2022 roku (II AKa 67/20), szkoda majątkowa w rozumieniu art. 296 § 1 i 3 Kodeksu karnego zamyka się uszczerbkiem w majątku danego podmiotu, tj. rzeczywistą stratą (damnum emergens) lub utratą spodziewanych korzyści, utratą zysku (lucrum cessans), a skoro tak, to musi być konkretnie określona w pieniądzu. Jeśliby zachowania podjęte przez osobę określoną w art. 296 § 1 Kodeksu karnego, polegające na przekroczeniu uprawnień lub niedopełnieniu obowiązku, nie były nawet uzasadnione z punktu widzenia gospodarczego, były nieetyczne, niecelowe bądź kontrowersyjne, lecz w efekcie ich podjęcia lub zaniechania nie prowadziłyby do powstania szkody, to wówczas nie byłoby podstaw do przypisania przestępstwa z art. 296 § 1–3 Kodeksu karnego.
Działalność gospodarcza jest tą sferą aktywności, z którą związane jest ryzyko. O ile niemal każde zagadnienie sporne związane z jej prowadzeniem z inicjatywy uprawnionych organów może zostać poddane ocenie na podstawie zasad określonych w przepisach prawa cywilnego, gospodarczego czy administracyjnego, a te obszary prawa zasadniczo temu służą, to już ich analiza prawno-karna jest zabiegiem znacznie trudniejszym.
Przypisanie zachowaniom podjętym w związku z działalnością gospodarczą cech przestępnych, między innymi tych wynikających z art. 296 Kodeksu karnego (zatem bezprawności, karygodności i zawinienia) jest zabiegiem skomplikowanym i wymaga uwzględnienia w karnoprawnej ocenie złożoności specyficznych warunków obrotu gospodarczego.
Dla przypisania sprawcy karalnej niegospodarności niezbędne jest wykazanie, że swoim zamiarem, a zatem wolą i świadomością, obejmował wszystkie znamiona strony przedmiotowej przestępstwa. Niezależnie od powyższego, zwalczanie niegospodarności powinno opierać się na zasadzie ultima ratio regulacji prawnych, zatem przede wszystkim środkami z dziedziny ekonomiki, organizacji i zarządzania oraz przez prawo gospodarcze, administracyjne i cywilne, a także przy użyciu środków z zakresu odpowiedzialności służbowej, dyscyplinarnej i porządkowej. Niegospodarność karalna odnosi się do kryminalizacji wąskiego zakresu nieodpowiedniego gospodarowania, chroniąc w tym trybie interesy uczestników obrotu gospodarczego przed szkodliwą niegospodarnością menedżerów prowadzących cudze sprawy gospodarcze. Sąd karny nie jest zatem uprawniony do ingerowania w wolność działalności gospodarczej, skoro wszelkie ograniczenia w tym zakresie mogą wynikać tylko z ustawy i są dopuszczalne tylko ze względu na ważny interes publiczny.
Ponadto menedżer może również odpowiadać za tzw. przestępstwo łapownictwa. Zgodnie z art. 296a § 1 Kodeksu karnego, kto, pełniąc funkcję kierowniczą w jednostce organizacyjnej wykonującej działalność gospodarczą lub pozostając z nią w stosunku pracy, umowy zlecenia lub umowy o dzieło, żąda lub przyjmuje korzyść majątkową lub osobistą albo jej obietnicę, w zamian za nadużycie udzielonych mu uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na nim obowiązku mogące wyrządzić tej jednostce szkodę majątkową albo stanowiące czyn nieuczciwej konkurencji lub niedopuszczalną czynność preferencyjną na rzecz nabywcy lub odbiorcy towaru, usługi lub świadczenia, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
O tym, czy daną osobę można zaliczyć do kategorii osób pełniących funkcję kierowniczą, decyduje zakres posiadanych przez nią uprawnień. Chodzi tu także o faktyczny wpływ na decyzje podejmowane w spółce czy jednostce. O pełnieniu funkcji kierowniczej przesądza zatem przydanie określonych kompetencji osobie ją sprawującej, niezależnie od tego, czy ich zakres obejmuje całość jednostki, czy też jedynie pewne wyodrębnione jej części.
Sprawcą przestępstwa korupcji gospodarczej może być jedynie osoba odgrywająca istotną rolę w procesie podejmowania decyzji gospodarczych w ramach uczestniczącej w obrocie jednostki organizacyjnej. Przyjmowanie zamówień od kontrahentów i prowadzenie w tym zakresie dokumentacji nie należy do kategorii czynności, którym można nadać przymiot istotnych decyzji gospodarczych.
Podsumowując, należy wskazać, że by móc przypisać komukolwiek odpowiedzialność karną za czyny penalizowane przepisami art. 296 § 1, 2, 3 w zb. z art. 296a § 1 Kodeksu karnego, trzeba udowodnić między innymi nadużycie udzielonych uprawnień lub niedopełnienie ciążącego obowiązku, jak również żądanie lub przyjmowanie korzyści majątkowej lub osobistej albo jej obietnicy, w zamian za nadużycie udzielonych uprawnień lub niedopełnienie ciążącego obowiązku.
