Praca w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wiąże się przede wszystkim z uprawnieniem pracownika do obniżonego wieku emerytalnego oraz uprawnieniem do wzrostu emerytury lub renty inwalidzkiej. Szczególne uregulowania w tym zakresie znajdują się w rozporządzeniu Rady Ministrów w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze (Dz. U. Nr 8, poz. 43 z późn. zm.). Do powyższego rozporządzenia zostały załączone wykazy stanowisk pracy, na które w szczególności powinni zwrócić uwagę pracodawcy.
Praca w szczególnych warunkach - co determinuje szkodliwe warunki?
W wykazie A wymieniono prace, w których szkodliwe warunki determinują siły natury np. prace pod ziemią, na wodzie, pod wodą, w powietrzu lub determinowane procesami technologicznymi. W wykazie B zawarto „prace o szczególnym charakterze wymagające szczególnej odpowiedzialności oraz szczególnej sprawności psychofizycznej, których możliwość należytego wykonywania w sposób niezagrażający bezpieczeństwu publicznemu, w tym zdrowiu lub życiu innych osób, zmniejsza się przed osiągnięciem wieku emerytalnego na skutek pogorszenia sprawności psychofizycznej, związanego z procesem starzenia się”.
Dodatkowo pracodawcy zatrudniający pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach i prace o szczególnym charakterze powinni mieć na uwadze ustawę o emeryturach pomostowych (Dz. U. Nr 237, poz. 1656) wraz z rodzajami prac wymienionych w załączniku nr 1 i 2.
Wspomniane powyżej akty prawne są dla pracodawców o tyle istotne, iż nakładają na nich obowiązek umieszczania w świadectwie pracy informacji o pracy w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze, zgodnie z załączonymi wykazami prac. Warto zwrócić uwagę, że dla pracowników, którzy świadczyli pracę w szkodliwych warunkach do 31 grudnia 2008 r. stosujemy wykazy prac z wyżej powołanego rozporządzenia Rady Ministrów. Natomiast od 1 stycznia 2009 r. pracodawcy zobowiązani są zawrzeć informacje o wykonywanej pracy w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze, ale tylko w zakresie tych prac, które są wymienione w załącznikach nr 1 i 2 do ustawy o emeryturach pomostowych z dnia 19 grudnia 2008 r.
Praca w szczególnych warunkach - ustawa pomostowa
W tzw. ustawie pomostowej wspomnianej powyżej wskazano, że „prace w szczególnych warunkach to prace związane z czynnikami ryzyka, które z wiekiem mogą z dużym prawdopodobieństwem spowodować trwałe uszkodzenie zdrowia”. Te szczególne warunki pracy muszą dotyczyć środowiska pracy, na które oddziałują siły natury lub procesy technologiczne, które mimo zastosowania środków ochronnych osobistych, narzędzi, sprzętu znacznie wpływają na zdrowie i możliwości fizyczne pracownika.
W konsekwencji długotrwała praca w takim środowisku wpływa na poziom możliwości pracownika, który zostaje ograniczony procesem starzenia jeszcze przed osiągnięciem wieku emerytalnego, a dalej zdecydowanie utrudnia jego pracę na dotychczasowym stanowisku.
Czego wymagają od pracownika prace o szczególnym charakterze?
Natomiast „prace o szczególnym charakterze to prace wymagające szczególnej odpowiedzialności oraz szczególnej sprawności psychofizycznej, których możliwość należytego wykonywania w sposób niezagrażający bezpieczeństwu publicznemu, w tym zdrowiu lub życiu innych osób, zmniejsza się przed osiągnięciem wieku emerytalnego na skutek pogorszenia sprawności psychofizycznej, związanego z procesem starzenia się”. Wykaz prac o szczególnym charakterze określa załącznik nr 2 do tzw. ustawy pomostowej.
Praca w szczególnych warunkach, a praca w warunkach szkodliwych - różnice
Warto uzupełnić te informacje orzeczeniem Sądu Najwyższego (sygn. akt III UK 31/15), w którym stwierdzono, że „pracami w szczególnych warunkach są prace o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości, co oznacza, że oba te elementy (znaczna szkodliwość dla zdrowia i znaczny stopień uciążliwości) muszą występować równocześnie. Praca w warunkach szkodliwych nie jest zatem tożsama z pracą w szczególnych warunkach. Konieczne jest bowiem, aby praca ta była równocześnie pracą o znacznej uciążliwości, a takie zostały rodzajowo wymienione w załączniku do rozporządzenia z dnia 7 lutego 1983 r.”.
Okresy pracy w szczególnych warunkach, a prawo do świadczenia emerytalnego
Istotnym warunkiem wymaganym do nabycia przez pracownika prawa do świadczenia emerytalnego (w obniżonym wieku) jest okres zatrudnienia w warunkach szkodliwych dla zdrowia. Kształtuje się on różnie w zależności do rodzaju stanowiska, na jakim wykonywana była praca w szczególnych warunkach i wynosi od 10 do 20 lat.
W odniesieniu do stanowisk wymienionych w wykazie A, stanowiącym załącznik do rozporządzenia, okres ten wynosi co najmniej 15 lat.
Okresy pracy, o których mowa powyżej, stwierdza zakład pracy, na podstawie posiadanej dokumentacji, w świadectwie wykonywania prac w szczególnych warunkach, wystawionym według wzoru stanowiącego załącznik do przepisów wydanych na podstawie § 1 ust. 2 rozporządzenia z dnia 7 lutego 1983 r. lub w świadectwie pracy. Okresy zatrudnienia przy wykonywaniu prac w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze pracy (uzasadniającymi prawo do emerytury w obniżonym wieku) uwzględnia się w treści świadectwa pracy, pod warunkiem że praca była wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu obowiązującym na danym stanowisku pracy.
Sformułowanie „praca wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy” nie zostało wprawdzie zdefiniowane prawnie, lecz w powszechnie funkcjonującym jego rozumieniu uważa się, że chodzi tu o pracę należącą do podstawowych, określonych przez pracodawcę zadań pracownika, wykonywaną ciągle i na pełny etat. Zatem wykonywanie pracy w niepełnym wymiarze czasu pracy lub wykonywanie różnego rodzaju prac nie tylko tych wymienionych w rozporządzeniu, nie może stanowić podstawy do zaliczenia tego okresu do stażu pracy uprawniającego do emerytury z tytułu pracy w warunkach szkodliwych dla zdrowia.
Dodatkowo warto wskazać wyrok Sądu Najwyższego II UK 672/15, iż „wyjątkowy charakter prawa do emerytury w niższym wieku emerytalnym, możliwość zakwalifikowania pracy na danym stanowisku jako pracy wykonywanej w szczególnych warunkach u pracodawcy, którego podstawowa działalność nie należy do branży, do której przyporządkowane jest dane stanowisko pracy, jest dopuszczalna tylko wtedy, gdy wykonywanie tej pracy oznacza narażenie na tożsame szkodliwe czynniki właściwe branży przypisanej do stanowiska wymienionego w wykazie A rozporządzenia z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze”.
Na marginesie warto dodać, że zgodnie z § 3 ww. rozporządzenia „za okres zatrudnienia wymagany do uzyskania emerytury, zwany dalej "wymaganym okresem zatrudnienia", uważa się okres wynoszący 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, liczony łącznie z okresami równorzędnymi i zaliczanymi do okresów zatrudnienia”. Natomiast zgodnie § 4 tegoż rozporządzenia „pracownik, który wykonywał prace w szczególnych warunkach, wymienione w wykazie A, nabywa prawo do emerytury, jeżeli spełnia łącznie następujące warunki: osiągnął wiek emerytalny wynoszący: 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn, ma wymagany okres zatrudnienia, w tym co najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach. Na koniec warto wskazać na orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia II UKN 598/00, że „o uprawnieniu do emerytury na podstawie § 2 rozporządzenia, decyduje łączne spełnienie przez pracownika wszystkich warunków określonych w tym przepisie, a nie jego przekonanie, że charakter lub warunki pracy wystarczają do uznania jej za wykonywaną w szczególnych warunkach”.
