Obowiązek przeprowadzenia pracowniczych badań lekarskich pojawia się w zasadzie w każdym przypadku zatrudnienia na podstawie umowy o pracę. Brak ich wykonania uprawnia zatrudniającego do odmowy dopuszczenia do pracy danej osoby. Czy badania lekarskie są również obowiązkowe w przypadku prowadzenia działalności gospodarczej?
Pracownicze badania lekarskie
Podstawowym celem pracowniczych badań lekarskich jest sprawdzenie, czy dana osoba nadaje się pod względem fizycznym do wykonywania określonych zadań. W niektórych zawodach podwyższona sprawność fizyczna jest bowiem niezbędnym elementem, będzie tak chociażby w przypadku strażaków, policjantów lub żołnierzy.
Kodeks pracy wprowadza co do zasady obowiązkowe badania lekarskie, choć należy podkreślić, że istnieją od tej reguły pewne wyjątki. Zgodnie z art. 229 § 1 kp wstępnym badaniom lekarskim podlegają:
- osoby przyjmowane do pracy;
- pracownicy młodociani przenoszeni na inne stanowiska pracy i inni pracownicy przenoszeni na stanowiska pracy, na których występują czynniki szkodliwe dla zdrowia lub warunki uciążliwe.
Wstępnym badaniom lekarskim nie podlegają jednak osoby:
- przyjmowane ponownie do pracy u tego samego pracodawcy na to samo stanowisko lub na stanowisko o takich samych warunkach pracy w ciągu 30 dni po rozwiązaniu lub wygaśnięciu poprzedniego stosunku pracy z tym pracodawcą;
- przyjmowane do pracy u innego pracodawcy na dane stanowisko w ciągu 30 dni po rozwiązaniu lub wygaśnięciu poprzedniego stosunku pracy, jeżeli posiadają aktualne orzeczenie lekarskie stwierdzające brak przeciwwskazań do pracy w warunkach pracy opisanych w skierowaniu na badania lekarskie i pracodawca ten stwierdzi, że warunki te odpowiadają warunkom występującym na danym stanowisku pracy, z wyłączeniem osób przyjmowanych do wykonywania prac szczególnie niebezpiecznych.
Dopuszczenie pracownika do pracy bez aktualnych badań profilaktycznych nie jest okolicznością, która mogłaby przemawiać za nieważnością stosunku pracy, gdyż dopuszczenie do pracy bez aktualnego badania lekarskiego nie jest elementem czynności prawnej (oświadczenia woli) zawarcia umowy o pracę, a więc nie może powodować jej nieważności z powodu celu skierowanego na obejście prawa.
Badania lekarskie a działalność gospodarcza
Prowadzenie jednoosobowej działalności gospodarczej dosyć często wiąże się z bezpośrednim kontaktem z klientami. Jest to szczególnie widoczne w przypadku oferowania usług gastronomicznych lub kosmetycznych. W takim wypadku posiadanie aktualnych badań lekarskich wydaje się być wręcz niezbędne. Czy prawo wymaga tego jednak od wszystkich przedsiębiorców?
Okazuje się, że przedsiębiorca, który nie zatrudnia żadnych pracowników, nie ma obowiązku przeprowadzania badań lekarskich – ani wstępnych, ani też okresowych. Co więcej, taka osoba nie musi nawet odbywać szkolenia BHP, które jest obowiązkowe, gdy mamy do czynienia z zatrudnieniem pracowniczym. Jeżeli taki przedsiębiorca korzysta z pomocy innych osób, które jednak nie są jego pracownikami, w tym zakresie również nie pojawia się obowiązek odbycia badań lekarskich. Taka konieczność pojawi się jednak, jeżeli dojdzie do powstania stosunku pracy.
Pamiętajmy, że umowy cywilnoprawne (zlecenie lub dzieło), a także współpraca na zasadzie kontraktu B2B nigdy nie powodują powstania stosunku pracy. W tych przypadkach badania lekarskie również nie będą konieczne.
Dobrowolne badania lekarskie przy działalności gospodarczej
Prowadzenie jednoosobowej działalności gospodarczej nie wiąże się zatem w żaden sposób z obowiązkowymi badaniami lekarskimi. W praktyce Państwowa Inspekcja Pracy może jednak ich wymagać – dotyczy to sytuacji, gdy samozatrudniony ma częsty kontakt z żywnością i swoimi klientami.
Pomimo braku oficjalnego nakazu przeprowadzania badań lekarskich przez samozatrudnionych specyfika danego rodzaju pracy może upoważnić PIP do żądania sprawdzenia swojego stanu zdrowia przez przedsiębiorcę. Z powodu nieprecyzyjnych przepisów praktyka kierowania samozatrudnionych na tzw. obowiązkowe badania lekarskie jest bardzo zróżnicowana w całym kraju. Część jednostek PIP stosuje rygorystyczne podejście w tym zakresie, inne zaś w ogóle nie żądają żadnych badań. Do największej grupy przedsiębiorców zobowiązanych do wstępnej i okresowych wizyt lekarskich należą kosmetyczki, fryzjerzy, sprzedawcy prywatnych sklepów.
Jeżeli rodzaj wykonywanej pracy, stopień zagrożeń związanych z warunkami pracy lub przebiegiem procesów jest tak znaczny, że wskazane jest, aby nawet do doraźnego wykonywania tych prac lub przebywania w tych warunkach były dopuszczane wyłącznie osoby fizyczne mające odpowiedni stan zdrowia i przeszkolone w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, to pracodawca lub inny podmiot organizujący pracę może wymagać od osoby, z którą zawiera umowę cywilnoprawną (będącą podstawą wykonywania pracy przez samozatrudniającego), poddania się badaniu lekarskiemu lub szkoleniu w zakresie BHP.
Co jeśli przedsiębiorca nie przeprowadzi badań lekarskich?
Brak aktualnych badań lekarskich u zatrudnionego pracownika pozwala nie dopuścić go do wykonywania powierzonych obowiązków. Tak długo, jak taka osoba nie będzie posiadała ważnych badań, nie będzie można jej dopuścić do pracy – w innym przypadku pracodawca naraża się na odpowiedzialność za niestosowanie się do przepisów BHP.
W przypadku osób samozatrudnionych sprawa nie jest już taka prosta. Niejednoznaczne przepisy sprawiają bowiem w praktyce ogromne problemy interpretacyjne. Część inspektorów pracy uważa bowiem, że brak posiadania badań lekarskich przez przedsiębiorców nie stanowi żadnego naruszenia prawa, w związku z czym nie ma wówczas mowy o zastosowaniu żadnej kary. Inni zaś sądzą, że jest to podstawa do zastosowania odpowiednich sankcji prawnych – takich, jakie pojawiają się w przypadku dopuszczenia do pracy pracownika nieposiadającego ważnych badań lekarskich.
Żaden z przepisów prawa pracy nie nakłada wprost na zleceniodawcę obowiązku kierowania zleceniobiorców na obowiązkowe badania lekarskie oraz zapewnienie szkolenia wstępnego w zakresie instruktażu ogólnego oraz stanowiskowego w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy to zgodnie z art. 304 § 1 kp pracodawca jest obowiązany zapewnić bezpieczne i higieniczne warunki pracy, o których mowa w art. 207 § 2 kp, osobom fizycznym wykonującym pracę na innej podstawie niż stosunek pracy w zakładzie pracy lub w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę, a także osobom prowadzącym w zakładzie pracy lub w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę na własny rachunek działalność gospodarczą.
Dopuszczenie do pracy bez aktualnych badań stanowi poważne naruszenie przepisów prawa pracy. W takiej sytuacji zastosowanie znajduje art. 283 § 1 kp, zgodnie z którym kto, będąc odpowiedzialnym za stan bezpieczeństwa i higieny pracy albo kierując pracownikami lub innymi osobami fizycznymi, nie przestrzega przepisów lub zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, podlega karze grzywny od 1000 zł do 30 000 zł. Powyższa regulacja może więc być zastosowana względem osoby, która prowadzi jednoosobową działalność gospodarczą i nie posiada ważnych badań uprawniających ją do wykonywania swojego zawodu.
Możliwość nałożenia kary grzywny w takim przypadku przez PIP na przedsiębiorców, którzy nie zatrudniają żadnych pracowników, jest niejednoznaczna prawnie. Z jednej strony bowiem nie istnieje żaden przepis, który wymaga badań lekarskich w omawianym przypadku, z drugiej zaś praktyka części jednostek PIP pokazuje, że takie zachowania niestety istnieją. Przedsiębiorca, wobec którego nałożono już karę grzywny lub wymusza się posiadanie aktualnych badań lekarskich, nie musi zgadzać się z decyzją PIP. Ma bowiem prawo do złożenia stosownego odwołania – składa się je w terminie 7 dni od daty otrzymania decyzji ws. ukarania. Pismo, choć powinno być zaadresowane do Okręgowego Inspektora Pracy, musi zostać złożone do inspektora pracy, który wydał omawianą decyzję. Do chwili ostatecznego rozpatrzenia decyzji przedsiębiorca nie musi uiszczać nałożonej na niego kary grzywny.
Badania lekarskie a działalność gospodarcza - podsumowanie
Pracownicze badania lekarskie są obowiązkowe w przypadku, gdy przedsiębiorca zatrudnia osoby na podstawie umowy o pracę (gdy dochodzi do powstania stosunku pracy). Prowadzenie jednoosobowej działalności gospodarczej nie wymaga co do zasady posiadania ważnych i aktualnych badań lekarskich – obowiązujące w tym zakresie przepisy są bowiem niejednoznaczne. W praktyce część inspektorów pracy wymaga jednak takich badań od samodzielnych przedsiębiorców. W przypadku ich braku narażają się oni na karę grzywny, od której może jednak odwołać się w ciągu 7 dni do Okręgowego Inspektora Pracy.
