Dark patterns, czyli zwodnicze interfejsy w e-commerce

Rozwijający się rynek usług e-commerce powoduje, że na użytkowników/konsumentów czyhają różne zagrożenia, które mogą w negatywny sposób wpłynąć na ich decyzje zakupowe. Jednym z nich są tak zwane dark patterns, czyli zwodnicze interfejsy. Na czym polegają? Jakie mechanizmy są wprowadzane celem zabezpieczenia interesów konsumentów? Odpowiedź poniżej.

Dark patterns – co to jest?

Dark patterns mogą polegać na:

1. automatycznym zaznaczaniu zgód użytkownika;
2. braku możliwości odmowy udzielenia zgody na profilowanie;
3. wyświetlaniu komunikatów, które mają zachęcić do nabywania kolejnych produktów, zanim zostanie zakończona procedura aktualnych zakupów;
4. utrudnianiu rezygnacji np. z newslettera;
5. ukrywaniu istotnych informacji o nabywanym produkcie lub usłudze, np. poprzez użycie małej czcionki.

Co do zasady w obecnie obowiązujących przepisach brakuje definicji legalnej pojęcia dark patterns. Pierwsze próby ich zdefiniowania – zwodnicze interesy – pojawiły się w rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2022/2065 z 19 października 2022 roku.

Ww. rozporządzenie co do zasady będzie miało zastosowanie od 17 lutego 2024 roku.

Zgodnie z treścią preambuły rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2022/2065 z 19 października 2022 roku: „Zwodnicze interfejsy na interfejsach internetowych platform internetowych to praktyki, które w istotny sposób zniekształcają lub ograniczają, celowo lub w praktyce, zdolność odbiorców usługi do dokonywania niezależnych i świadomych wyborów lub podejmowania takich decyzji. Praktyki te mogą być wykorzystywane w celu nakłonienia odbiorców usługi do niepożądanego zachowania lub do podejmowania niepożądanych decyzji, które mają dla nich negatywne skutki. Dostawcom platform internetowych należy zatem zakazać wprowadzania w błąd lub nakłaniania odbiorców usługi do określonego działania oraz osłabiania lub ograniczania autonomii, wpływania na podejmowanie decyzji lub wybory dokonywane przez odbiorców usługi poprzez strukturę, sposób zaprojektowania lub funkcje interfejsu internetowego lub jego części. Powinno to obejmować między innymi projektowanie w sposób podstępny możliwości dokonywania wyborów w celu nakłonienia odbiorców usługi do działań, które przynoszą korzyści dostawcy platform internetowych, lecz które mogą nie leżeć w interesie odbiorców usługi, prezentowanie wyborów w sposób nieneutralny, na przykład poprzez wyraźniejsze eksponowanie pewnych opcji przy pomocy elementów wizualnych, dźwiękowych lub innych, kiedy odbiorca usługi jest proszony o podjęcie decyzji”.

Przepisów zapobiegających stosowaniu zwodniczych interfejsów nie należy jednak rozumieć jako uniemożliwiających dostawcom bezpośrednią interakcję z odbiorcami usługi i oferowanie im nowych lub dodatkowych usług. Legalne praktyki, na przykład reklamowe, które są zgodne z prawem Unii, nie powinny same w sobie być uznawane za zwodnicze interfejsy. Przepisy dotyczące zwodniczych interfejsów należy interpretować w taki sposób, aby obejmowały zakazane praktyki wchodzące w zakres stosowania niniejszego rozporządzenia w zakresie, w jakim praktyki te nie są już objęte zakresem stosowania dyrektywy 2005/29/WE lub rozporządzenia (UE) 2016/679.

Zgodnie z art. 25 ust. 1 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2022/2065 z 19 października 2022 roku dostawcy platform internetowych nie mogą projektować, organizować ani obsługiwać swoich interfejsów internetowych w sposób, który wprowadza w błąd odbiorców usługi lub nimi manipuluje bądź w inny istotny sposób zakłóca lub ogranicza zdolność odbiorców ich usługi do podejmowania wolnych i świadomych decyzji.

Zakaz przewidziany w ust. 1 nie ma zastosowania do praktyk objętych dyrektywą 2005/29/WE (nieuczciwe praktyki rynkowe) lub rozporządzeniem (UE) 2016/679 (rozporządzenie RODO).

Powyższe oznacza, że jeżeli dana praktyka (dark pattern) dostawcy platformy internetowej narusza przepisy np. RODO, to jej legalność i prawidłowość działania przedsiębiorcy będzie oceniana przez krajowy organ nadzorczy zgodnie z wymogami RODO.

Komisja może wydać wytyczne dotyczące stosowania ust. 1 do konkretnych praktyk, w szczególności:

• większego eksponowania niektórych wyborów, gdy odbiorca usługi jest proszony o podjęcie decyzji;
• wielokrotnego żądania od odbiorcy usługi dokonania wyboru, gdy wyboru takiego już dokonał, w szczególności przez pokazywanie wyskakujących okienek, które zakłócają środowisko użytkownika;
• sprawiania, że procedura zrezygnowania z usługi jest trudniejsza niż procedura jej subskrypcji.

Obecnie w przypadku, gdy działanie przedsiębiorcy zakwalifikowane zostaną jako naruszające zbiorowe interesy konsumentów, wówczas na tego przedsiębiorcę stosującego dark patterns w prowadzonym sklepie internetowym czy serwisie może zostać nałożona m.in. kara finansowa w wysokości 10% obrotu za rok poprzedni. Natomiast kiedy stosowane dark patterns naruszać będą przepisy RODO, Prezes UODO może ukarać przedsiębiorcę prowadzącego sklep czy serwis m.in. karą finansową w wysokości do 20 000 000 euro lub 4% całkowitego rocznego obrotu.

Zgodnie z art. 52 ust. 3 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2022/2065 z 19 października 2022 roku (po rozpoczęciu obowiązywania) państwa członkowskie zapewniają, aby maksymalna wysokość grzywien, które mogą być nałożone za niewypełnienie obowiązku ustanowionego w niniejszym rozporządzeniu, wynosiła 6% rocznego światowego obrotu danego dostawcy usług pośrednich w poprzednim roku obrotowym. Państwa członkowskie zapewniają, aby maksymalna wysokość grzywny, która może być nałożona za udzielenie nieprawidłowych, niekompletnych lub wprowadzających w błąd informacji, nieudzielenie odpowiedzi lub niepoprawienie nieprawidłowych, niekompletnych lub wprowadzających w błąd informacji oraz niepoddanie się kontroli wynosiła 1% rocznego dochodu lub światowego obrotu danego dostawcy usług pośrednich lub danej osoby w poprzednim roku obrotowym.

Wytyczne w sprawie tzw. dark patterns w interfejsach platform społecznościowych

24 lutego 2023 roku Europejska Rada Ochrony Danych (EROD) przyjęła Wytyczne 3/2022 w sprawie tzw. deceptive design patterns (zwodnicze wzorce projektowe) w interfejsach platform społecznościowych w wersji po konsultacjach publicznych.

Do głównych rodzajów tego typu praktyk (str. 3–4 Wytycznych) EROD zalicza:

1. Overloading (przeładowywanie/przeciążenie treścią) – oznacza, że użytkownicy mają do czynienia z lawiną / dużą liczbą żądań, informacji, opcji lub możliwości w celu skłonienia ich do udostępnienia większej ilości danych lub niezamierzonego zezwolenia na przetwarzanie danych osobowych wbrew oczekiwaniom osoby, której one dotyczą;
2. Skipping (pomijanie) – oznacza projektowanie interfejsu lub ścieżki użytkownika w taki sposób, że użytkownicy zapominają lub nie myślą o wszystkich lub niektórych aspektach ochrony danych;
3. Stirring (zamieszanie) – oznacza pobudzenie, które wpływa na wybór dokonywany przez użytkowników, odwołując się do ich emocji lub wykorzystując wizualne bodźce;
4. Obstructing (utrudnianie) – oznacza utrudnianie lub blokowanie użytkownikom procesu uzyskiwania informacji lub zarządzania swoimi danymi poprzez utrudnianie lub uniemożliwianie wykonania danej czynności;
5. Fickle (zmienność, niespójność) – oznacza, że projekt interfejsu jest niespójny i niejasny, co utrudnia użytkownikowi poruszanie się po różnych narzędziach kontroli ochrony danych i zrozumienie celu przetwarzania;
6. Left in the dark (pozostawienie w ciemności/niewiedzy) – pozostawienie w niewiedzy oznacza, że interfejs jest zaprojektowany w sposób ukrywający informacje lub narzędzia kontroli ochrony danych lub pozostawia użytkowników w niepewności co do tego, w jaki sposób ich dane są przetwarzane i jaki rodzaj kontroli mogą mieć nad nimi w zakresie korzystania z ich praw.

Oczywiście zakaz stosowania zwodniczych interfejsów nie uniemożliwia dostawcom/przedsiębiorcom prowadzącym np. sklepy internetowe nawiązywania bezpośredniej interakcji z odbiorcami usługi i oferowania im nowych lub dodatkowych usług czy też produktów. Legalne praktyki nie będą uznane za tzw. zwodnicze interfejsy.