Kiedy zapis windykacyjny jest bezskuteczny?

Zapis windykacyjny należy do ważnych instytucji prawa spadkowego – dzięki niemu możliwe jest przekazanie konkretnych rzeczy należących do spadkodawcy w ręce wskazanych osób. Ustanowienie zapisu windykacyjnego wymaga jednak spełnienia kilku ważnych warunków.

Czym jest zapis windykacyjny?

Zgodnie z treścią art. 981¹Kodeksu cywilnego w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego spadkodawca może postanowić, że oznaczona osoba nabywa przedmiot zapisu z chwilą otwarcia spadku (zapis windykacyjny). Przedmiotem zapisu windykacyjnego może być:

• rzecz oznaczona co do tożsamości;
• zbywalne prawo majątkowe;
• przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne;
• ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności;
• ogół praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej.

Istotą zapisu windykacyjnego jest przyznanie prawa spadkodawcy do rozrządzenia poszczególnymi składnikami swojego majątku na rzecz określonych podmiotów ze skutkiem od chwili otwarcia spadku. W przypadku dziedziczenia masa spadkowa jest nabywana przez spadkobierców całościowo, co oznacza, że poszczególne rzeczy i prawa, które wchodzą w jej skład, będą należały się konkretnym osobom dopiero po dokonaniu przez nich działu spadku, nie wcześniej.

Zapis windykacyjny jest narzędziem, które pozwala spadkodawcy jeszcze za życia podjąć decyzję, komu przekazać konkretną rzecz lub prawo, która zostaje wyłączona spod ogólnych zasad dziedziczenia (nie wejdzie do ogólnej masy spadkowej, lecz będzie składnikiem szczególnym).

Nieważność zapisu windykacyjnego

Zapis windykacyjny może pojawić się wyłącznie w testamencie, przy czym nie jest istotne, w jakiej formie zostanie sporządzony taki dokument. Spadkodawca może zatem ustanowić zapis windykacyjny na rzecz konkretnej osoby w testamencie ustnym, pisemnym, notarialnym lub innym dopuszczonym przez obowiązujące prawo. Jeśli sporządzony testament okaże się wadliwy, to ustanowiony w nim zapis windykacyjny będzie nieważny, a przez to i bezskuteczny.

Przykład 1.

Marian posiada ogromny majątek i nie ma własnych dzieci. Chciałby, aby po jego śmierci największy dom przypadł jego ulubionemu bratankowi Michałowi – od lat zapewnia go, że to on będzie przyszłym właścicielem nieruchomości. Jednocześnie chciałby oddać swój samochód w ręce wnuczki swojej przyjaciółki Joanny. Reszta majątku, w tym kolekcja drogich zegarków i biżuterii, ma trafić w ręce żony Mariana – Jadwigi. Marian zmarł, jednak przed śmiercią nie zdążył ustanowić zapisu windykacyjnego, pozostawił po sobie testament, w którym wskazał, że do dziedziczenia mają dojść Michał, Joanna oraz Jadwiga (nie wskazał, w jakich udziałach te osoby mają dziedziczyć). W tej sytuacji nie będzie można mówić o istnieniu zapisu windykacyjnego, ponieważ wola Mariana co do przekazania konkretnych rzeczy wskazanym osobom nie została wprost wyrażona w pozostawionym testamencie. Michał i Joanna dojdą oczywiście do dziedziczenia, ale to, czy nabędą odpowiednio dom i samochód, będzie zależało do dokonanego w przyszłości działu spadku, który będzie musiał odbyć się z udziałem trzeciej spadkobierczyni – Jadwigi. Możliwa jest zatem taka sytuacja, w której dział nie doprowadzi do przekazania składników masy spadkowej zgodnie z uprzednią wolą Mariana.

Bezskuteczność zapisu windykacyjnego

Źle sformułowany zapis windykacyjny może być uznany za nieważny. Ustawodawca posługuje się jednak kolejnym terminem, którym jest bezskuteczność takiego zapisu. Jak stanowi art. 981² kc, zapis windykacyjny jest bezskuteczny, jeżeli w chwili otwarcia spadku przedmiot zapisu nie należy do spadkodawcy albo spadkodawca był zobowiązany do jego zbycia. Jeżeli przedmiotem zapisu jest ustanowienie dla zapisobiercy użytkowania lub służebności, zapis jest bezskuteczny, gdy w chwili otwarcia spadku przedmiot majątkowy, który miał być obciążony użytkowaniem lub służebnością, nie należy do spadku albo spadkodawca był zobowiązany do jego zbycia.

Pamiętajmy, że do zapisobiercy windykacyjnego stosujemy odpowiednio przepisy o przyjęciu i odrzuceniu spadku, zdolności do dziedziczenia oraz niegodności, co oznacza, że z bezskutecznością omawianego zapisu będziemy mieli do czynienia w następujących sytuacjach:

• gdy zapisobierca windykacyjny odrzucił zapis;
• gdy zapisobierca windykacyjny nie dożył otwarcia spadku;
• gdy zapisobierca windykacyjny nie istniał w chwili otwarcia spadku;
• gdy w chwili otwarcia spadku przedmiot zapisu windykacyjnego nie należał do spadku;
• gdy w chwili otwarcia spadku spadkodawca był zobowiązany (np. wskutek zawartej wcześniej umowy) do zbycia przedmiotu zapisu windykacyjnego;
• gdy zapisobierca windykacyjny został uznany za niegodnego zapisobrania;
• gdy legat windykacyjny został ustanowiony na rzecz cudzoziemca, który nie należy do grona spadkobierców ustawowych zmarłego, jeśli do nabywania przedmiotu zapisu przez cudzoziemców stosuje się przepisy Ustawy z dnia 24 marca 1920 roku o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców i zapisobierca windykacyjny nie złożył w ciągu 2 lat od daty otwarcia spadku wniosku o zezwolenie ministra właściwego do spraw wewnętrznych na nabycie przedmiotu zapisu albo zezwolenia takiego nie otrzymał;
• gdy po śmierci spadkodawcy został złożony wniosek o ogłoszenie jego upadłości.

Wszystkie powyższe okoliczności przesądzają o tym, że ustanowiony zapis windykacyjny będzie bezskuteczny, tj. zapisana dla danej osoby rzecz lub prawo nie będzie mogła być jej przekazana. W części przypadków może to być związane z tym, że zapis windykacyjny będzie ważny, tzn. zostanie umieszczony w testamencie i będzie sformułowany prawidłowo. Ważność zapisu nie oznacza jednak, że musi on być w każdym przypadku w pełni skuteczny.

Przykład 2.

Monika sporządziła zapis windykacyjny na rzecz swojego siostrzeńca Ksawerego, który ma otrzymać w przyszłości dom swojej ciotki. Na miesiąc przed niespodziewaną śmiercią kobieta sprzedała tę nieruchomość, planując ją w przyszłości odkupić, tak aby ostatecznie właścicielem został Ksawery. Wskutek nagłej śmierci Moniki, nie zdążyła ona odkupić swojego domu od aktualnego właściciela. Zapis windykacyjny jest ważny, ale i bezskuteczny, ponieważ w chwili otwarcia spadku (chwili śmierci Moniki) nieruchomość przeznaczona dla Ksawerego nie wchodziła w skład masy spadkowej.

Przykład 3.

Stanisław ustanowił zapis windykacyjny na rzecz swojego wnuka Marka, zrobił to jednak pod przymusem, ponieważ chłopak od lat groził dziadkowi, że zrobi mu krzywdę, jeśli ten nie przepisze na niego domu. Po śmierci Stanisława okazało się, że sąsiadka zmarłego była świadkiem gróźb ze strony Marka, które kierował do swojego dziadka i posiada nagrania świadczące o takich zajściach. Dzieci Stanisława wszczęły postępowanie sądowe w sprawie o stwierdzenie, że Marek jest niegodny dziedziczenia, natomiast ustanowiony zapis windykacyjny jest bezskuteczny. Jeśli sąd uzna Marka za niegodnego dziedziczenia, zapis będzie bezskuteczny, a mężczyzna nie otrzyma domu Stanisława.

Podsumowanie

Obecnie obowiązujące przepisy prawa cywilnego wskazują na szereg okoliczności, w których może dojść do bezskuteczności zapisu windykacyjnego. Jeśli taka sytuacja będzie miała miejsce, to nie dojdzie do przekazania określonego prawa lub rzeczy w ręce ustanowionego zapisobiercy. Ważność zapisu windykacyjnego nie może być utożsamiana z jego skutecznością.