Czasami nawet najlepsze chęci mogą obrócić się przeciwko nam. Z pozoru bezpieczny kredyt czy pożyczka, wskutek nieprzewidzianych okoliczności, takich jak utrata pracy, choroba czy zmiana kursu franka, mogą okazać się nie lada wyzwaniem. Na spłatę pierwotnego zobowiązania dłużnicy zaciągają wówczas niejednokrotnie kolejne pożyczki, próbując się ratować tzw. chwilówkami z ogromnym oprocentowaniem. Z czasem takie działania doprowadzają do skrajnego pogorszenia sytuacji materialnej, która oznacza brak wypłacalności. Jak w takim przypadku dłużnik może uratować się przed licznym gronem wierzycieli? Rozwiązaniem może okazać się upadłość konsumencka.
Upadłość konsumencka nie jest, oczywiście, rozwiązaniem idealnym, gdyż pozbycie się zaciągniętych długów wiąże się również z szeregiem innych zobowiązań i „poświęceń”, w poczet których należy zaliczyć chociażby utratę mieszkania czy samochodu. Mimo to ogłoszenie upadłości pozwala dłużnikowi na rozpoczęcie wszystkiego „od zera”, bez niepotrzebnego stresu i liczenia każdego grosza. W jakich sytuacjach możliwe jest ogłoszenie upadłości? Kto może skorzystać z tej instytucji oraz jak tego dokonać? Odpowiedzi na te pytania w niniejszym artykule.
Czym jest upadłość konsumencka?
Upadłość konsumencka, zwana także upadłością wobec osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej, została unormowana w przepisach art. 491 ustawy Prawo upadłościowe (dalej jako prawo upadłościowe). Omawiana upadłość to nic innego jak postępowanie sądowe przewidziane dla osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej, którzy w wyniku podjęcia szeregu złych decyzji finansowych oraz okoliczności, na które nie mieli wpływu, stali się niewypłacalni, tj. nie są w stanie spłacać swoich bieżących zobowiązań.
Kto może ogłosić upadłość konsumencką?
Prawo upadłościowe nie wymienia podmiotów, które mogą skorzystać z instytucji upadłości konsumenckiej. Ustawa wskazuje jedynie na osobę fizyczną. W doktrynie zarysowało się stanowisko, że upadłość konsumencka może zostać przeprowadzona wobec tych osób, które nie mogą skorzystać z upadłości przedsiębiorców. Prawo do upadłości konsumenckiej mają zatem osoby, które nie są:
- przedsiębiorcami prowadzącymi działalność gospodarczą we własnym imieniu i na własny rachunek;
- wspólnikami spółek jawnych i partnerskich;
- komplementariuszami w spółkach komandytowych i komandytowo-akcyjnych;
- komandytariuszami i akcjonariuszami w spółkach komandytowo-akcyjnych, którzy odpowiadają jak komplementariusze;
- osobami fizycznymi prowadzącymi na własny rachunek działalność zawodową – tzw. wolne zawody.
Wymaga podkreślenia, że konsumencka zdolność upadłościowa przysługuje wyłącznie osobom fizycznym i nie odnosi się do innych podmiotów prawa, takich jak osoby prawne i jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej wyposażone w zdolność prawną, choćby nie prowadziły one działalności gospodarczej.
Przepis art. 7 Prawa upadłościowego wskazuje dodatkowo, że upadłość konsumencką mogą ogłosić osoby, które były, ale już nie są przedsiębiorcami, jeżeli od wyrejestrowania działalności bądź zaprzestania prowadzenia działalności minął co najmniej rok.
Omawianą instytucję można zastosować również wobec osób fizycznych prowadzących gospodarstwo rolne, pod warunkiem że nie prowadzą innej działalności gospodarczej lub zawodowej.
Jak definiowana jest niewypłacalność?
Niewypłacalność jest generalną podstawą do ogłoszenia upadłości. Dłużnik jest niewypłacalny, jeżeli utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych. Przy czym chodzi tu o niewypłacalność w znaczeniu wyłącznie „pieniężnym” – nie można uznać za podstawę ogłoszenia upadłości niewykonywania przez dłużnika zobowiązań niepieniężnych, np. niewykonania umówionego zlecenia czy dzieła. Ważne jest również to, iż taka niewypłacalność nie może powstać z przyczyn zawinionych przez dłużnika, lecz z przyczyn zupełnie od niego niezależnych.
Aby mówić o niewypłacalności, musi ona mieć charakter trwały. Według Prawa upadłościowego niewypłacalność ma taki charakter, jeżeli dłużnik posiada opóźnienie w regulowaniu należności, które przekracza co najmniej trzy miesiące. Jest to jednak domniemanie sądu, co oznacza, że jeżeli zła sytuacja dłużnika trwa krócej, ale uważa on, że stracił trwale swoją płynność finansową, sam może wówczas dowieść, że jest w stanie permanentnej niewypłacalności.
W tym miejscu należy również wskazać, na stanowisko Sądu Najwyższego z 19 stycznia 2011 roku, V CSK 211/10, zgodnie z którym krótkotrwałe wstrzymanie płacenia długów wskutek przejściowych trudności nie jest podstawą ogłoszenia upadłości, gdyż o niewypłacalności można mówić dopiero wtedy, gdy dłużnik z braku środków przez dłuższy czas nie wykonuje przeważającej części swoich zobowiązań.
Wniosek o upadłość konsumencką
Procedurę upadłości konsumenckiej wszczyna wniosek, który może być złożony wyłącznie przez dłużnika. W przeciwieństwie do upadłości przedsiębiorców omawiany wniosek może być złożony również wówczas, gdy dłużnik ma tylko jednego wierzyciela.
Prawo upadłościowe nie nakazuje dłużnikowi w żaden sposób złożenia takiego wniosku, jeżeli uzna on, iż ma problemy finansowe. Oznacza to, że upadłość konsumencka jest uprawnieniem, a nie obowiązkiem osoby fizycznej. Co więcej, ustawa nie narzuca dłużnikowi jakiegokolwiek terminu, w którym powinien on taki wniosek złożyć.
Właściwym do rozpoznania wniosku o ogłoszenie upadłości jest wydział gospodarczy sądu rejonowego miejsca zamieszkania dłużnika. Złożony wniosek rozpoznaje sąd w składzie jednego sędziego zawodowego.
Dla uproszczenia całej procedury ustawodawca przewidział złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości na dedykowanym formularzu. Prawidłowo wypełniony wniosek powinien zawierać m.in.:
- imię i nazwisko, miejsce zamieszkania oraz numer PESEL dłużnika. Jeżeli dłużnik nie posiada numeru PESEL, powinien wskazać takie dane, które umożliwią w sposób jednoznaczny jego identyfikację;
- wskazanie miejsc, w których znajduje się majątek dłużnika;
- wskazanie okoliczności, które uzasadniają wniosek wraz z ich uprawdopodobnieniem;
- aktualny i zupełny wykaz majątku z szacunkową wyceną jego składników;
- spis wierzycieli z podaniem ich adresów, wysokością zobowiązań oraz terminów zapłaty;
- spis wierzytelności spornych z zaznaczeniem zakresu, w jakim dłużnik kwestionuje istnienie wierzytelności (wskazanie wierzytelności w spisie wierzytelności spornych nie stanowi jej uznania);
- listę zabezpieczeń ustanowionych na majątku dłużnika wraz z datami ich ustanowienia, w szczególności hipotek, zastawów i zastawów rejestrowych.
Czy można ogłosić upadłość w sytuacji, gdy dłużnik nie posiada żadnego majątku?
Co do zasady, postępowanie upadłościowe powinno zostać przeprowadzone na koszt wnioskodawcy. Jednakże w przypadku osób fizycznych ogłoszenie upadłości jest możliwe nawet wtedy, gdy dłużnik nie posiada jakiegokolwiek majątku. Taką sytuację określa się mianem tzw. ubóstwa masy upadłościowej. Zgodnie z ustawą w sytuacji, gdy majątek dłużnika nie wystarcza na pokrycie kosztów postępowania albo w masie upadłości brak jest płynnych funduszy na ich pokrycie, koszty te pokrywa tymczasowo Skarb Państwa.
Należy jednak pamiętać, że po ogłoszeniu upadłości środki finansowe pokryte przez Skarb Państwa należy zwrócić. Zwrot może odbyć się na trzy sposoby:
- zobowiązanie względem państwa zostaje jednorazowo spłacane z majątku dłużnika, jeżeli taki pozyska;
- jeżeli sąd uzna, iż dłużnik ma możliwość wywiązania się z planu spłaty wierzycieli, to pieniądze przekazywane w ramach miesięcznych płatności będą również pokrywały koszty postępowania upadłościowego;
- jeżeli sąd nie widzi szans na wywiązanie się przez dłużnika z planu spłaty, dług wobec Skarbu Państwa może zostać umorzony.
Kiedy sąd może oddalić wniosek?
Samo posiadanie zadłużenia, niewypłacalność o trwałym charakterze oraz prawidłowo wypełniony wniosek nie są jeszcze gwarantem przeprowadzenia upadłości konsumenckiej. Prawo upadłościowe w art. 491 reguluje okoliczności, których zaistnienie uprawnia sąd do oddalenia wniosku dłużnika. Zgodnie z powyższym przepisem sąd ma obowiązek oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości, jeżeli dłużnik ze swojej winy, lekkomyślności lub wskutek rażącego niedbalstwa doprowadził do powstania niewypłacalności bądź w istotnym stopniu zwiększył jej stopień.
W dalszej części omawianego przepisu ustawa wylicza dodatkowe obligatoryjne przesłanki nieuznania wniosku dłużnika. I tak, sąd ma obowiązek oddalić omawiany wniosek, jeżeli w okresie dziesięciu lat przed dniem jego zgłoszenia:
- zostało już wszczęte postępowanie upadłościowe wobec dłużnika i zostało umorzone z innych przyczyn niż na wniosek dłużnika;
- uchylono ustalony dla dłużnika plan spłaty wierzycieli;
- dłużnik mając taki obowiązek, wbrew przepisom nie zgłosił w terminie wniosku o ogłoszenie upadłości;
- czynność prawna dłużnika została prawomocnie uznana za dokonaną z pokrzywdzeniem wierzycieli;
- w stosunku do dłużnika prowadzono postępowanie upadłościowe, w którym umorzono całość lub część jego zobowiązań, chyba że do niewypłacalności dłużnika lub zwiększenia jej stopnia doszło pomimo dochowania przez dłużnika należytej staranności lub przeprowadzenie postępowania jest uzasadnione względami słuszności lub względami humanitarnymi.
Oczywistym jest, że sąd jest również zobowiązany do oddalenia wniosku, jeżeli dane się w nim znajdujące są niezgodne z prawdą lub niezupełne, chyba że niezgodność lub niezupełność nie jest istotna lub przeprowadzenie postępowania jest uzasadnione względami słuszności lub względami humanitarnymi.
Skutki ogłoszenia upadłości
Wraz z chwilą ogłoszenia upadłości konsumenckiej cały majątek dłużnika staje się tzw. masą upadłości. Masa ta zostaje przejęta i zarządzana przez wyznaczonego przez sąd syndyka. Oznacza to, że w momencie wydania postanowienia o upadłości konsument traci możliwość swobodnego rozporządzania swoim majątkiem. Należy pamiętać, że w skład masy upadłości wchodzi również aktualne wynagrodzenie za pracę otrzymywane przez upadłego.
Do obowiązków upadłego należy między innymi wskazanie i wydanie syndykowi całego swojego majątku oraz wszelkiej dokumentacji dotyczącej majątku i rozliczeń. W przypadku niedochowania nałożonych obowiązków postępowanie upadłościowe może zostać umorzone, co zgodnie z powyższym akapitem uniemożliwi dłużnikowi skorzystanie z omawianej instytucji przez następne dziesięć lat.
Po ogłoszeniu upadłości syndyk sporządza inwentaryzację majątku masy upadłości, a następnie przystępuje do sprzedaży majątku konsumenta. Przy czym syndykowi nie wolno zająć przedmiotów pierwszej potrzeby, niezbędnych do codziennej egzystencji, np. lodówki, pralki.
Po ogłoszeniu upadłości wymagalne w całości stają się wszystkie zobowiązania dłużnika, np. pożyczka czy kredyt wzięty na raty będzie natychmiastowo płatny w pełnej wysokości. Istotnym ograniczeniem dla dłużnika jest także fakt, że od chwili wydania postanowienia nie może on samodzielnie zaciągać jakichkolwiek zobowiązań, z wyjątkiem drobnych umów życia codziennego, np. zakup żywności, lekarstw, ubrań.
Upadłość konsumencka – podsumowanie
Upadłość konsumencka jest skierowana do konkretnej i specyficznej grupy adresatów. Aby móc z niej skorzystać, dłużnik musi być osobą fizyczną, a przy tym nie wolno mu prowadzić jakiejkolwiek działalności gospodarczej (wyjątek stanowi prowadzenie gospodarstwa rolnego).
Aby móc skorzystać z omawianej instytucji, niewypłacalność dłużnika nie może zostać przez niego zawiniona, tj. nie może wynikać z jego winy umyślnej czy wskutek rażącego niedbalstwa. Kolejno niewypłacalność musi mieć charakter trwały, czyli istnieć od przeszło trzech miesięcy. Należy jednak mieć na uwadze, że nawet przy spełnieniu powyższych przesłanek dłużnik nie ma pewności, że sąd ogłosi wobec niego upadłość. W kwestii tej występuje niejako decyzyjność sądu, co oznacza, że jeżeli sędzia uzna, iż dłużnik przyczynił się do powstania zadłużenia, bądź mimo takiego obowiązku nie zgłosił wniosku we właściwym terminie, może orzec o oddaleniu wniosku o ogłoszenie upadłości konsumenckiej.
