Przyjęcie i odrzucenie spadku – prawne konsekwencje

Sytuacja, w której należymy do grona spadkobierców powołanych z mocy ustawy bądź powołanych na mocy testamentu, nie musi skutkować nabyciem spadku. Należy zdać sobie sprawę, że z chwilą jego otwarcia (z chwilą śmierci spadkodawcy) spadek nabywany zostaje jedynie warunkowo. Od tego momentu natomiast spadkodawca ma sześć miesięcy, aby zdecydować się na przyjęcie bądź odrzucenie spadku (masy spadkowej).

Do przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza nie jest potrzebne żadne działanie ze strony spadkobiercy, w tym wypadku milczenie oznacza zgodę na dziedziczenie. Sytuacja ma się zgoła inaczej, kiedy osoba powołana do dziedziczenia decyduje się na przyjęcie wprost lub na odrzucenie spadku. Niezbędne jest wtedy złożenie przez taką osobę oświadczenia woli w sądzie lub w kancelarii notarialnej.

Zdolność do przyjęcia albo odrzucenia spadku

Trzeba mieć na względzie, że zdolność do przyjęcia lub odrzucenia spadku jest zagadnieniem bardziej złożonym niż sama zdolność do dziedziczenia. Zdolność do dziedziczenia ma każda osoba, która została do niego z mocy ustawy bądź z mocy testamentu powołana. Z kolei zdolność do przyjęcia albo odrzucenia spadku przysługuje wyłącznie osobom, które posiadają pełną zdolność do czynności prawnych.

Jeżeli spadkobierca nie posiada pełnej zdolności do czynności prawnych, oświadczenie woli o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku składa jego przedstawiciel ustawowy. Natomiast spadkobierca posiadający ograniczoną zdolność do czynności prawnych może samodzielnie złożyć oświadczenie o przyjęciu albo odrzuceniu spadku, o ile zostało ono objęte równoczesną albo uprzednią zgodą przedstawiciela ustawowego.

Otrzymanie zezwolenia sądu opiekuńczego do przyjęcie lub odrzucenia spadku nie jest jeszcze samym oświadczeniem woli. Po uzyskaniu decyzji sądu należy w odpowiednim terminie złożyć takie oświadczenie – inaczej spadkobierca, zgodnie z art. 1015 Kodeksu cywilnego, przyjmie spadek z dobrodziejstwem inwentarza.

Z kolei jeżeli spadkobierca jest osobą fizyczną i posiada pełną zdolność do czynności prawnych, oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może złożyć samodzielnie albo przez pełnomocnika. Jeśli zaś osoba fizyczna nie posiada takiej zdolności, oświadczenie woli składa jej przedstawiciel ustawowy, który może tego dokonać samodzielnie bądź także poprzez pełnomocnika. W przypadku osoby prawnej oraz jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej, zgodnie z art. 38 Kodeksu cywilnego, oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku zostaje złożone przez organy tego podmiotu. Kompetencje do złożenia takiego oświadczenia woli określają ustawy oraz oparty na nich statut podmiotu.

Przyjęcie spadku

Jak zostało wspomniane na początku artykułu, w chwili śmierci spadkodawcy następuje sukcesja uniwersalna, tj. przejście wszystkich praw i obowiązków zmarłego na jego spadkobierców. Jednakże to dziedziczenie ma charakter prowizoryczny i tymczasowy. Definitywne nabycie spadku następuje dopiero wraz z upływem sześciomiesięcznego terminu bądź ze złożeniem przez spadkobiercę odpowiedniego oświadczenia woli.

Kodeks cywilny w art. 1012 daje spadkobiercy zasadniczo trzy możliwości. Może on przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkodawcy, tj. proste przyjęcie spadku, może przyjąć go z ograniczeniem wspomnianej odpowiedzialności, tj. przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza, bądź może go odrzucić.

Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza

Obecnie w polskim porządku prawnym zasadniczym sposobem dziedziczenia jest tzw. dziedziczenie z dobrodziejstwem inwentarza. Aby z niego skorzystać, nie ma potrzeby składania oświadczenia woli w sądzie lub u notariusza. Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza powoduje ograniczenie odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadkowe do wysokości otrzymanego spadku. Oznacza to, że w przypadku posiadania przez spadkodawcę długów przekraczających wartość jego aktywów, zobowiązania te zostaną spłacone do wartości otrzymanego spadku. Spadkobierca nie ma wtedy obowiązku pokrywania ich ze swojego majątku.

Przyjęcie spadku wprost

Przyjęcie spadku wprost oznacza natomiast, że spadkobierca przyjmuje go bez żadnych ograniczeń. Dziedziczy on więc zarówno całość aktywów (majątku), jak i pasywów (długów) spadkodawcy. Trzeba mieć na uwadze, że w przypadku tego rodzaju przyjęcia spadku osoba do niego powołana za wszelkie długi spadkowe odpowiada całym swoim majątkiem (również majątkiem prywatnym). Wydawać by się więc mogło, że złożenie oświadczenia o przyjęcie spadku wprost ma swoje uzasadnienie jedynie w sytuacji, kiedy spadkobierca ma pewność, że spadkodawca nie pozostawił po sobie żadnych długów.

W omawianym rodzaju przyjęcia spadku potrzebne jest złożenie stosownego oświadczenia woli, które trzeba przedstawić w sądzie lub u notariusza w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku lub dnia, w którym dowiedzieliśmy się o śmierci spadkodawcy.

Odrzucenie spadku

O wiele bardziej skomplikowana jest natomiast sytuacja spadkobiercy w sytuacji, gdy zdecyduje się on na odrzucenie spadku. Osoba powołana do spadku z mocy ustawy, która go odrzuci, traktowana jest tak, jakby nie dożyła otwarcia masy spadkowej. Skutkuje to tym, że udział spadkowy takiego spadkobiercy:

• w pierwszej kolejności przypada jego zstępnym (potomkom), jeżeli je miał w momencie otwarcia spadku;

• w dalszej kolejności przypada pozostałym spadkobiercom ustawowym, jeśli spadkobierca ustawowy nie miał zstępnych.

Zgoła inaczej ma się sytuacja, gdy dziedziczenie następuje z mocy testamentu. Odrzucenie spadku powoduje, że w miejsce spadkodawcy wchodzą wówczas:

• inni spadkobiercy testamentowi, jeżeli byli powołani – w częściach odpowiadających ich udziałom. Należy pamiętać, że udział przypadający z przyrostu może zostać odrzucony, przy jednoczesnym zachowaniu udziału z powołania;

• spadkobiercy podstawieni – spadkobiercą może zostać osoba, którą spadkodawca zastrzegł w testamencie, zaznaczając, że w przypadku odrzucenia spadku z testamentu, w miejsce danego spadkobiercy wstąpi tzw. spadkobierca podstawiony;

• spadkobiercy ustawowi – jeżeli nie ma innych spadkobierców testamentowych, a spadkodawca nie zastosował instytucji podstawienia. 

Jeżeli wszyscy spadkobiercy testamentowi i ustawowi nie mogą bądź nie chcą przyjąć spadku, przypada on gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy lub Skarbowi Państwa.

Kto i w jakich sytuacjach ma prawo odrzucić spadek?

Złożyć oświadczenie o odrzucenie spadku może każdy, zarówno spadkobierca ustawowy, jak i testamentowy, nieistotny jest przy tym powód takiego odrzucenia. Należy pamiętać przy tym, że za osoby nieposiadające zdolności do czynności prawnych oświadczenie musi złożyć ich opiekun ustawowy, po uzyskaniu zgody sądu opiekuńczego. 

Dodatkowo spadkobierca powołany do spadku jednocześnie z mocy testamentu i z mocy ustawy, może spadek testamentowy odrzucić, a przyjąć go jako spadkobierca ustawowy. Taki zabieg jest często stosowany, jeżeli testament jest obwarowany wieloma warunkami i poleceniami.

Termin złożenia oświadczenia woli i skutki uchybienia terminowi

Oświadczenie o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku należy złożyć w terminie 6 miesięcy od dnia otwarcia spadku w przypadku spadkobierców ustawowych oraz od dnia ogłoszenia testamentu w przypadku spadkobierców testamentowych.

Powyższa zasada jednakże nie zawsze może mieć zastosowanie. Przepis art. 1015 Kodeksu cywilnego reguluje, że termin biegnie od chwili, w której spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Oznacza to, że dla spadkobiercy, który w dniu otwarcia spadku lub ogłoszenia testamentu nie powziął informacji o tym zdarzeniu, powyżej wskazany termin nie biegnie. Może więc on być liczony dopiero od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o śmierci spadkodawcy lub o ogłoszeniu testamentu. Przy tym należy pamiętać, że powołanie się na omawianą przesłankę musi zostać udowodnione w sądzie, w innym wypadku termin będzie liczony według zasady podstawowej.

Jeśli spadkobierca odrzuci spadek, powołani w jego miejsce spadkobiercy otrzymują 6-miesięczny termin na złożenie stosownego oświadczenia, zaczynający się w dniu, w którym dowiedzieli się o odrzuceniu spadku przez spadkobiercę pierwotnego.

Odrzucenie spadku po terminie

Zdarzają się również sytuacje, kiedy spadkobierca ma prawo odrzucić spadek już po upływie 6 miesięcznego terminu. Może to zrobić, jeżeli wcześniejsze oświadczenie o przyjęciu spadku (bądź „milcząca” zgoda) zostało złożone w wyniku błędu lub groźby. Takie odrzucenie może zostać złożone w terminie roku od daty wykrycia błędu oraz roku od czasu ustania obawy wykonania groźby.

Przyjęcie i odrzucenie spadku – podsumowanie

Zgodnie z Kodeksem cywilnym w przypadku otwarcia spadku spadkobiercy mają co do zasady trzy możliwości zachowania się wobec przysługującej im masy spadkowej. Mogą oni przyjąć spadek wprost, przyjąć go z dobrodziejstwem inwentarza lub też mogą spadek odrzucić. Zasadą jest, że w przypadku biernej postawy spadkobiercy, tj. niezłożenia oświadczenia co do przyjęcia lub odrzucenia spadku – spadek zostaje dziedziczony z dobrodziejstwem inwentarza.

Przed podjęciem decyzji należy się dobrze zastanowić, jakie skutki dla spadkobiercy będzie miało każde ze wspomnianych oświadczeń. Na szczęście termin na decyzję jest dosyć długi, gdyż wynosi aż 6 miesięcy. Przy tym pamiętać trzeba, że termin ten upływa nawet pomimo ustalenia terminu rozprawy sądowej, dlatego też opcją bezpieczniejszą (lecz bardziej kosztowną) jest złożenie oświadczenia u notariusza.