Stwierdzenie nabycia spadku u notariusza - szybsze niż w sądzie

Przeprowadzenie sprawy spadkowej, czyli formalne potwierdzenie praw do spadku nie jest obowiązkowe, jednak prędzej czy później trzeba się tym tematem zająć. Warto zrobić to możliwie szybko po śmierci spadkodawcy. Łatwiej wtedy rozwikłać wszelkie wątpliwości i ostatecznie ustalić krąg spadkobierców. Obecnie nie trzeba już kierować sprawy na drogę sądową - można uzyskać stwierdzenie nabycia spadku u notariusza. Jest to sposób pozwalający na szybsze załatwienie formalności, jednak nie w każdy przypadku można z niego skorzystać.

Dlaczego warto potwierdzać nabycie spadku?

Potwierdzenie praw do spadku w postaci:

• zarejestrowanego aktu poświadczenia dziedziczenia u notariusza, albo

• prawomocnego postanowienia sądowego o stwierdzeniu nabycia spadku

- pozwala uzyskać dokumenty, które jako jedyne umożliwiają spadkobiercy udowodnienie praw wynikających z dziedziczenia. Stwierdzenie nabycia spadku w sądzie nie jest wiec obecnie już jedynym sposobem. Możliwe jest też stwierdzenie nabycia spadku u notariusza.

Spadkodawca udzielił pożyczki, która nie została spłacona przed jego śmiercią. Spadkobierca chce żądać spłaty tej pożyczki. Nie może tego skutecznie zrobić, o ile nie będzie dysponował zarejestrowanym aktem poświadczenia dziedziczenia albo prawomocnym postanowieniem sądu o stwierdzeniu nabycia spadku. Nie wystarczą żadne ustne zapewnienia czy nawet okazanie oryginału testamentu. Podobnie, spadkobierca jako nowy właściciel nieruchomości nie uzyska wpisu swojej osoby do księgi wieczystej bez wspomnianego dokumentu stwierdzającego nabycie spadku.

Kiedy spadek można potwierdzić u notariusza?

Stwierdzenie nabycia spadku u notariusza polega na sporządzeniu i zarejestrowaniu aktu poświadczenia dziedziczenia. Notariusz może sporządzić akt poświadczenia dziedziczenia zarówno wtedy, gdy spadkodawca pozostawił testament, jak i wtedy, gdy testamentu nie było i o tym, kto jest spadkobiercą rozstrzygają przepisy.

Nie dotyczy to jednak sytuacji, gdy nabycie spadku następuje na podstawie testamentów szczególnych (np. testamentu ustnego sporządzonego przy udziale świadków w związku z obawą rychłej śmierci spadkodawcy) - w takich sytuacjach notariusz nie pomoże, stwierdzenie nabycia spadku u notariusza nie będzie możliwe, trzeba oddać sprawę do sądu.

Najpierw protokół dziedziczenia

Przed sporządzeniem aktu poświadczenia dziedziczenia notariusz spisuje protokół dziedziczenia przy udziale wszystkich osób zainteresowanych. Osobami zainteresowanymi są osoby, które mogą wchodzić w rachubę jako:

• spadkobiercy ustawowi,

• spadkobiercy i testamentowi,

• osoby, na których rzecz spadkodawca uczynił zapisy windykacyjne.

Przystępując do spisania protokołu dziedziczenia, notariusz poucza osoby biorące udział w spisywaniu protokołu o obowiązku ujawnienia wszelkich okoliczności objętych treścią protokołu oraz o odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywych oświadczeń. Jeżeli od dnia śmierci spadkodawcy nie upłynęło 6 miesięcy, w protokole dziedziczenia należy zamieścić oświadczenia spadkobierców o przyjęciu spadku albo o odrzuceniu spadku (chyba że takie oświadczenia już wcześniej zostały złożone). Do protokołu dziedziczenia notariusz załącza m.in:

• odpis aktu zgonu spadkodawcy,

• odpisy aktów stanu cywilnego osób powołanych do spadku z ustawy,

• inne dokumenty mogące mieć wpływ na ustalenie praw do spadku.

Jeżeli doszło do złożenia testamentu, notariusz dokonuje jego otwarcia i ogłoszenia, chyba że otwarcie i ogłoszenie testamentu już nastąpiło. Z otwarcia i ogłoszenia testamentu sporządza się odrębny protokół.

Rejestracja aktu poświadczenia dziedziczenia

Po spisaniu protokołu dziedziczenia notariusz sporządza akt poświadczenia dziedziczenia, jeżeli nie ma wątpliwości m.in. co do osoby spadkobiercy, wysokości udziałów w spadku, a w przypadku, gdy spadkodawca uczynił zapis windykacyjny – także co do osoby, na której rzecz spadkodawca uczynił zapis windykacyjny, i przedmiotu zapisu.

Notariusz niezwłocznie po sporządzeniu aktu poświadczenia dziedziczenia dokonuje jego wpisu do Rejestru Spadkowego przez wprowadzenie za pośrednictwem systemu elektronicznego danych wynikających z tego aktu. Z chwilą dokonania wpisu w Rejestrze Spadkowym notariusz otrzymuje zawiadomienie o zarejestrowaniu oraz możliwości uzyskania potwierdzenia zarejestrowania aktu poświadczenia dziedziczenia. Na tym kończy się stwierdzenie nabycia spadku u notariusza.

Kiedy notariusz odmówi sporządzenia aktu poświadczenia dziedziczenia?

W pewnych sytuacjach notariusz odmówi sporządzenia aktu poświadczenia dziedziczenia. Dotyczy to w szczególności przypadków gdy:

• w stosunku do spadku został już uprzednio sporządzony akt poświadczenia dziedziczenia lub wydane postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku,

• w toku sporządzania protokołu dziedziczenia ujawnią się okoliczności wskazujące, że przy jego sporządzeniu nie były obecne wszystkie osoby, które mogą wchodzić w rachubę jako spadkobiercy ustawowi lub testamentowi, lub też osoby, na których rzecz spadkodawca uczynił zapisy windykacyjne, albo istnieją lub istniały testamenty, które nie zostały otwarte lub ogłoszone.

Przykład 2.

Żona spadkobiercy podczas składania oświadczeń w kancelarii notarialnej wyjawiła, że mąż przyznał się jej do nieślubnego dziecka. Ponieważ również to dziecko należy do kręgu spadkobierców po zmarłym, nie może zostać pominięte. Ze względu na jego nieobecność, notariusz nie sporządzi aktu poświadczenia dziedziczenia.

W praktyce pewne wątpliwości wzbudza wymóg obecności wszystkich osób, które mogą wchodzić w grę jako spadkobiercy. Pojawia się pytanie - co w sytuacji, gdy jeden ze spadkobierców w międzyczasie zmarł (tj. między śmiercią spadkodawcy a rozpoczęciem sprawy o wydanie aktu poświadczenia dziedziczenia). Z oczywistych względów nie może stawić się u notariusza. Czy stwierdzenie nabycia spadku u notariusza będzie możliwe? Interpretacja językowa tego przepisu mogłaby prowadzić do wniosku, że w takim przypadku notariusz powinien odmówić sporządzenia aktu poświadczenia dziedziczenia (nie stawili się bowiem „wszyscy” spadkobiercy). Jednak inaczej sprawę rozstrzygnął Sąd Najwyższy. W uchwale, której nadał moc zasady prawnej, wyjaśnił, że  celem przepisu jest zabezpieczenie interesów spadkobierców, aby mogli wszyscy swobodnie wypowiedzieć swoje uwagi i zastrzeżenia przy notariuszu. Notariusz może sporządzić akt poświadczenia dziedziczenia także wtedy, gdy jeden ze spadkobierców powołanych do dziedziczenia nie żyje, ale w jego miejsce stawili się jego spadkobiercy. Należy uznać, że takie „piętrowe" poświadczenie dziedziczenia jest możliwe. (uchwała SN z dnia 17 listopada 2009 r., sygn. akt III CZP 89/09).

Stwierdzenie nabycia spadku u notariusza a obowiązki podatkowe

Stwierdzenie nabycia spadku u notariusza i otrzymanie zarejestrowanego aktu poświadczenia dziedziczenia nie zwalnia spadkobiercy czy innych osób, które otrzymały określone rzeczy (prawa) ze spadku, z obowiązku złożenia do urzędu skarbowego zeznania podatkowego na formularzu SD-3.

Wątpliwości wynikają z tego, że przepisy podatkowe przewidują, iż obowiązek składania zeznań podatkowych nie dotyczy przypadków, w których podatek jest pobierany przez płatnika. Notariusz nie jest jednak płatnikiem tego podatku w przypadku sporządzania aktu poświadczenia dziedziczenia. Tym samym spadkobiercy sami są zobowiązani złożyć to zeznanie w  terminie miesiąca od dnia zarejestrowania aktu poświadczenia dziedziczenia. Stwierdzenie nabycia spadku u notariusza nie zwalnia z tego obowiązku.

Podobnie osoba mająca zamiar skorzystać z całkowitego zwolnienia podatkowego w podatku od spadków (najbliższa rodzina) zasadniczo musi złożyć zawiadomienie na formularzu SD-Z2. Z obowiązku tego jest jednak zwolniona, gdy nabycie następuje na podstawie umowy zawartej w formie aktu notarialnego albo w tej formie zostało złożone oświadczenie woli jednej ze stron. Akt poświadczenia dziedziczenia nie jest podstawą nabycia spadku (spadek nabywany jest z mocy prawa, z chwilą śmierci spadkodawcy). Dlatego również w tym przypadku spadkobierca chcący skorzystać ze wspomnianego całkowitego zwolnienia podatkowego musi w terminie 6 miesięcy od zarejestrowania aktu poświadczenia dziedziczenia złożyć zawiadomienie na formularzu SD-Z2 do właściwego dla siebie urzędu skarbowego. Stanowisko takie znajduje potwierdzenie w licznych interpretacjach podatkowych i orzeczeniach sądowych.