Pracodawca ponosi odpowiedzialność za stan bezpieczeństwa i higieny pracy (BHP) w zakładzie pracy, przy czym na zakres tej odpowiedzialności nie wpływają obowiązki pracowników w dziedzinie BHP oraz powierzenie wykonywania zadań służby BHP specjalistom spoza zakładu pracy – stanowi art. 207 § 1 Ustawy z dnia 26 czerwca 1974 roku – Kodeks pracy, zwanej dalej Kodeksem pracy. Jedną z czynności, które pracodawca powinien zrealizować w ramach zapewnienia pracownikom bezpiecznych i higienicznych warunków zatrudnienia, jest dokonanie oceny i udokumentowanie ryzyka zawodowego związanego z wykonywaną pracą. Na pracodawcy spoczywa ponadto obowiązek informowania pracowników, że na danym stanowisku występuje ryzyko zawodowe.
Ryzyko zawodowe - definicja oraz obowiązki pracodawcy związane z występowaniem tego ryzyka w środowisku pracy
Powyższa definicję zawiera Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej (MPiPS) z dnia 26 września 1997 roku w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, zwane dalej rozporządzeniem w sprawie BHP. Wskazaną definicję przyjęto również w Polskich Normach (PN) odnoszących się do standaryzacji zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Z kolei Międzynarodowa Organizacja Pracy określa ryzyko zawodowe jako kombinację prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzenia zagrażającego oraz ciężkości urazu lub pogorszenia stanu zdrowia pracowników powodowanego tym zdarzeniem.
Obowiązki pracodawcy dotyczące ryzyka zawodowego wynikają wprost z Kodeksu pracy – zgodnie z art. 226 pracodawca:
-
ocenia i dokumentuje ryzyko zawodowe związane z wykonywaną pracą oraz stosuje niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko;
-
informuje pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą, oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami.
Postępowanie w zakresie ograniczenia i oceny ryzyka zawodowego
-
zapobieganie zagrożeniom;
-
przeprowadzanie oceny ryzyka związanego z zagrożeniami, które nie mogą być wykluczone;
-
likwidowanie zagrożeń u źródeł ich powstawania;
-
dostosowanie warunków i procesów pracy do możliwości pracownika, w szczególności przez odpowiednie projektowanie i organizowanie stanowisk pracy, dobór maszyn i innych urządzeń technicznych oraz narzędzi pracy, a także metod produkcji i pracy – z uwzględnieniem zmniejszenia uciążliwości pracy, zwłaszcza pracy monotonnej i pracy w ustalonym z góry tempie, oraz ograniczenia negatywnego wpływu takiej pracy na zdrowie pracowników;
-
stosowanie nowych rozwiązań technicznych;
-
zastępowanie niebezpiecznych procesów technologicznych, urządzeń, substancji i innych materiałów – bezpiecznymi lub mniej niebezpiecznymi;
-
nadawanie priorytetu środkom ochrony zbiorowej przed środkami ochrony indywidualnej;
-
instruowanie pracowników w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy.
Jak wynika z § 39a ust. 1 rozporządzenia w sprawie BHP, pracodawca ocenia ryzyko zawodowe występujące przy wykonywanych pracach, w szczególności przy doborze wyposażenia stanowisk i miejsc pracy, stosowanych substancji i preparatów chemicznych, biologicznych, rakotwórczych lub mutagennych oraz zmianie organizacji pracy.
Stosowane w następstwie oceny ryzyka zawodowego środki profilaktyczne, metody oraz organizacja pracy powinny:
-
zapewniać zwiększenie poziomu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników,
-
być zintegrowane z działalnością prowadzoną przez pracodawcę na wszystkich poziomach struktury organizacyjnej zakładu pracy.
Wytyczne dotyczące oceny ryzyka zawodowego oraz najważniejsze etapy tego procesu
Przy dokonywaniu oceny ryzyka zawodowego można posłużyć się wskazówkami zawartymi w polskiej normie PN-N-18002 „Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego”. Jest to najczęściej stosowany, choć nie jedyny zbiór informacji dotyczący dokonywania oceny ryzyka zawodowego, można tu wymienić chociażby program „Analiza Bezpieczeństwa Pracy” (JSA) czy system RISC SCORE (metoda „Wskaźnika Ryzyka”).
Ocena ryzyka zawodowego polega na zidentyfikowaniu zagrożeń oraz oszacowaniu wynikających z nich konsekwencji. We wspomnianej PN przyjęto trójstopniową skalę szacowania ryzyka zawodowego. Skorelowano w niej prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia niepożądanego (mało prawdopodobne, prawdopodobne i wysoce prawdopodobne) z ciężkością następstw (mała, średnia i duża).
W następnej kolejności wyznacza się dopuszczalność ryzyka zawodowego (akceptacja ryzyka bądź konieczność jego zmniejszenia). Na tym etapie decydujące znaczenie mają regulacje prawne obowiązujące w poszczególnych gałęziach gospodarki oraz w odniesieniu do zdefiniowanych kategorii zawodowych. W konsekwencji tego oceny ryzyka zawodowego dotyczą wielu tysięcy różnych stanowisk pracy – nie istnieje w związku z tym powszechnie przyjęty model postępowania, oprócz wytycznych sformułowanych w przywołanej PN-N-18002. W praktyce identyfikacja zagrożeń na określonym stanowisku pracy następuje za pośrednictwem list kontrolnych obejmujących wykaz czynników szkodliwych i niebezpiecznych, a także katalog czynników uciążliwych występujących w konkretnych warunkach zatrudnienia.
Skutecznym sposobem oceny ryzyka zawodowego jest tzw. analiza bezpieczeństwa pracy – wspomniana metoda przewiduje podjęcie następujących działań:
-
uzyskanie wymaganych informacji co do stanowiska pracy,
-
ustalenie katalogu zadań wykonywanych na stanowisku pracy,
-
określenie wykazu czynności dokonywanych w trakcie realizacji zadań,
-
identyfikacja zagrożeń występujących na stanowisku pracy poddanym ocenie,
-
oszacowanie oraz wyznaczenie dopuszczalności ryzyka,
-
ustalenie na podstawie oceny działań niezbędnych do podjęcia oraz podsumowanie rezultatów oceny.
Dokumentowanie oceny ryzyka zawodowego (karta oceny ryzyka zawodowego)
-
opis ocenianego stanowiska pracy, w tym wyszczególnienie:
a) stosowanych maszyn, narzędzi i materiałów,
b) wykonywanych zadań,
c) występujących na stanowisku niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych czynników środowiska pracy,
d) stosowanych środków ochrony zbiorowej i indywidualnej,
e) osób pracujących na tym stanowisku;
-
wyniki przeprowadzonej oceny ryzyka zawodowego dla każdego z czynników środowiska pracy oraz niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko;
-
datę przeprowadzonej oceny oraz osoby dokonujące oceny.
Przepisy rozporządzenia w sprawie BHP nie określają wzoru karty oceny ryzyka zawodowego, co jest zrozumiałe ze względu na znaczne zróżnicowanie czynników uwzględnianych przy dokonywaniu oceny ryzyka zawodowego dla konkretnych stanowisk pracy. Wydaje się, że wymienione powyżej elementy dokumentu, wyszczególnione w § 39a ust. 3 rozporządzenia w sprawie BHP, stanowią wystarczającą bazę do sporządzenia karty oceny ryzyka zawodowego dla danego stanowiska pracy.
Należy podkreślić, że w wielu przypadkach wykonanie oceny ryzyka zawodowego nie powinno nastręczać zasadniczych trudności – dotyczy to zwłaszcza stanowisk pracy, na których nie występuje znaczna kumulacja zagrożeń dla zdrowia lub życia pracowników (np. praca biurowa). Oczywiście w odniesieniu do dużych zakładów pracy – stosujących zróżnicowane procesy pracy o wysokim stopniu złożoności – poziom i różnorodność czynników szkodliwych, niebezpiecznych i uciążliwych będą o wiele większe. W takich warunkach ocena ryzyka zawodowego wymaga zastosowania specjalistycznych metod identyfikowania zagrożeń (wówczas z reguły niezbędną czynnością jest opracowanie tzw. raportów bezpieczeństwa, stanowiących składnik karty oceny ryzyka zawodowego).
-
nazwę zakładu pracy (można dodatkowo wskazać jednostkę organizacyjną funkcjonującą w ramach struktury zakładowej, np. montażownia, dział kadr, magazyny);
-
określenie rodzaju stanowiska pracy;
-
wskazanie zagrożeń, środków ograniczających ryzyko zawodowe oraz oszacowanie ryzyka zawodowego;
-
zalecenia w przedmiocie zastosowania dodatkowych środków ochrony;
-
dane ewidencyjne, czyli: imię i nazwisko pracownika, dane personalne osoby sporządzającej ocenę ryzyka zawodowego, numer karty oraz datę dokonania oceny;
-
potwierdzenie przez pracownika zapoznania się z informacjami ujętymi w karcie wraz z podpisem i datą.
