Instytucja przedawnienia jest stosowana najczęściej przez dłużników, którzy chcą uniknąć odpowiedzialności za niewykonane zobowiązania. W praktyce może ona dotyczyć wielu roszczeń cywilnoprawnych, pod warunkiem jednak, że posiadają one charakter majątkowy. Jak dokładnie wygląda przedawnienie roszczeń z umów cywilnoprawnych?
Czym jest przedawnienie?
Przedawnienie jest instytucją związaną z upływem konkretnego czasu. Pojawia się nie tylko na gruncie prawa cywilnego, lecz także podatkowego, administracyjnego, a nawet karnego. Jej charakterystyczną cechą jest ustanie konkretnych uprawnień przysługujących danej osobie po upływie wskazanego czasu. Innymi słowy, gdy mamy do czynienia z przedawnionym roszczeniem, uprawniony nie może już skutecznie dochodzić swoich praw nawet na drodze sądowej.
Zgodnie z treścią art. 117 Kodeksu cywilnego (kc) z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, roszczenia majątkowe ulegają przedawnieniu. Po upływie terminu przedawnienia ten, przeciwko komu przysługuje roszczenie, może uchylić się od jego zaspokojenia, chyba że zrzeka się korzystania z zarzutu przedawnienia. Jednakże zrzeczenie się zarzutu przedawnienia przed upływem terminu jest nieważne. Po upływie terminu przedawnienia nie można domagać się zaspokojenia roszczenia przysługującego przeciwko konsumentowi.
Przedawnienie nie powoduje likwidacji danego uprawnienia lub stosunku prawnego, którego dotyczy, lecz przekształcenie się zobowiązania w tzw. naturalną postać. Zobowiązanie naturalne może być natomiast spełnione przez dłużnika tylko wtedy, gdy wyrazi on swoją jednoznaczną wolę w tym zakresie (dłużnika nie można przymusić do wykonania takiego zobowiązania nawet w drodze postępowania egzekucyjnego).
Przykład 1.
Pan Jan był zobowiązany do zwrotu pożyczki wobec pana Karola. Dług pana Jana uległ jednak przedawnieniu na początku 2022 roku – w tej sytuacji zobowiązanie istnieje nadal, jednak pan Karol nie dysponuje już skutecznymi środkami przymusu prawnego, aby skłonić go do zwrotu pieniędzy. Dłużnik będzie mógł oddać wcześniej zaciągniętą pożyczkę, jednak wcale nie musi tego robić i nie poniesie z tego tytułu żadnych konsekwencji prawnych.
Przedawnienie roszczeń z umów cywilnoprawnych – terminy
Termin przedawnienia jest uzależniony od rodzaju danej umowy – ustawodawca stosuje w tym zakresie wiele różnych kryteriów. Zgodnie z treścią art. 118 i 119 kc,jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, termin przedawnienia wynosi 6 lat, a dla roszczeń o świadczenia okresowe oraz roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej – 3 lata. Jednakże koniec terminu przedawnienia przypada na ostatni dzień roku kalendarzowego, chyba że termin przedawnienia jest krótszy niż 2 lata. Terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną.
Aby lepiej zobrazować terminy przedawnienia w umowach cywilnoprawnych, odnieśmy się do konkretnych rodzajów umów. W przypadku umów najmu okres przedawnienia wynikających z nich roszczeń wynosi 3 lata (umowy najmu są bowiem umowami okresowymi), w przypadku umów zlecenia okres przedawnienia wynosi tylko 2 lata – podyktowane jest to odrębną regulacją prawną, która stanowi wyjątek od art. 118 kc. Zgodnie z treścią art. 751 kc w 2-letnim terminie przedawniają się roszczenia o wynagrodzenie za spełnione czynności i o zwrot poniesionych wydatków przysługujące osobom, które stale lub w zakresie działalności przedsiębiorstwa trudnią się czynnościami danego rodzaju; to samo dotyczy roszczeń z tytułu zaliczek udzielonych tym osobom, roszczenia z tytułu utrzymania, pielęgnowania, wychowania lub nauki, jeżeli przysługują osobom trudniącym się zawodowo takimi czynnościami albo osobom utrzymującym zakłady na ten cel przeznaczone. W przypadku umów o dzieło przedawnienie roszczeń następuje również z upływem 2 lat, z tym że licząc od dnia oddania dzieła, a jeżeli dzieło nie zostało oddane – od dnia, w którym zgodnie z treścią umowy miało być oddane.
Umowy cywilnoprawne nie mogą zawierać w swej treści żadnych postanowień odnoszących się do modyfikacji ustawowych terminów przedawnienia – takie zapisy są z mocy samego prawa nieważne.
Przykład 2.
Panie Karolina i Iwona zawarły ze sobą umowę o dzieło 3 stycznia 2022 roku. Kobiety zgodnie określiły, że termin przedawnienia roszczeń wynikających z tego zobowiązania będzie wynosił 4 lata. Taki zapis jest z mocy prawa nieważny – jeśli którakolwiek ze stron będzie miała w przyszłości roszczenie względem drugiej kontrahentki, będzie mogła z niego skorzystać w ciągu 2 lat, licząc od dnia oddania dzieła lub od dnia, w którym zgodnie z umową dzieło miało zostać oddane.
Początek biegu terminu przedawnienia danego roszczenia rozpoczyna się od tzw. dnia jego wymagalności. Innymi słowy, jeśli wierzyciel ma prawo domagać się spełnienia danej czynności wynikającej z zawartej umowy, to mamy wówczas do czynienia z wymagalnością jego roszczenia.
Przykład 3.
Panowie Marek i Kacper zawarli umowę o dzieło, która miała polegać na wykonaniu remontu mieszkania. Wykonawca miał przystąpić do prac 10 marca 2022 roku i zakończyć je 20 marca 2022 roku. Pan Kacper nie przyszedł jednak do pracy i nie odbierał telefonów od pana Marka. W tej sytuacji panu Markowi przysługują roszczenia o wykonanie zaległych prac już od 21 marca, tj. od dnia, w którym pan Kacper miał oddać w całości wykonane dzieło. Roszczenie pana Marka ulegnie przedawnieniu 22 marca 2024 roku, tj. po upływie 2 lat od dnia jego wymagalności.
Zawieszenie biegu przedawnienia
Bieg terminów przedawnienia może być zawieszony lub przerwany. Zawieszenie powoduje pewnego rodzaju formę zatrzymania biegu terminu przedawnienia – nie jest on liczony przez cały czas trwania okoliczności, która spowodowała powstanie zawieszenia. Bieg przedawnienia nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu:
- co do roszczeń, które przysługują dzieciom przeciwko rodzicom – przez czas trwania władzy rodzicielskiej;
- co do roszczeń, które przysługują osobom niemającym pełnej zdolności do czynności prawnych przeciwko osobom sprawującym opiekę lub kuratelę – przez czas sprawowania przez te osoby opieki lub kurateli;
- co do roszczeń, które przysługują jednemu z małżonków przeciwko drugiemu – przez czas trwania małżeństwa;
- co do wszelkich roszczeń, gdy z powodu siły wyższej uprawniony nie może ich dochodzić przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw danego rodzaju – przez czas trwania przeszkody;
- co do roszczeń objętych umową o mediację – przez czas trwania mediacji;
- co do roszczeń objętych wnioskiem o zawezwanie do próby ugodowej – przez czas trwania postępowania pojednawczego.
W przypadku przerwania biegu przedawnienia mamy zaś do czynienia niejako z całkowitym wyzerowaniem okresu, który prowadził do przedawnienia, ale ostatecznie nie osiągnął zamierzonego efektu. Innymi słowy, jeśli przedawnienie roszczenia zostanie przerwane, to tak naprawdę bieg określonego terminu potrzebnego do uzyskania przedawnienia będzie zaczynał się od samego początku. Zgodnie z obowiązującymi przepisami bieg przedawnienia przerywa się:
- przez każdą czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia;
- przez uznanie roszczenia przez osobę, przeciwko której roszczenie przysługuje;
- przez wszczęcie mediacji.
Przykład 4.
Pani Marlena posiada roszczenie o zapłatę wynagrodzenia z tytułu umowy zlecenia wobec pana Piotra – ulegnie ono przedawnieniu dokładnie 24 lipca 2022 roku. Kobieta nie kierowała do tej pory sprawy na drogę postępowania sądowego, jednak coraz bardziej zastanawia się nad tym krokiem, ponieważ pan Piotr zerwał z nią kontakt i w ogóle nie reaguje na wysyłane wezwania do zapłaty, licząc na przedawnienie się roszczenia pani Marleny. Jeśli kobieta założy sprawę sądową do 23 lipca 2022 roku (do tego dnia złoży pozew o zapłatę do sądu), to spowoduje przerwanie biegu przedawnienia przysługującego jej roszczenia – pan Piotr nie będzie mógł powołać się wówczas na zarzut przedawnienia jej roszczenia, nawet jeśli sprawa sądowa będzie trwała przez kilka następnych lat.
Podsumowanie
Przedawnienie roszczeń z umów cywilnoprawnych powoduje, że osoba uprawniona do skorzystania z nich nie może skutecznie domagać się spełnienia określonych czynności od zobowiązanego. Przedawnienie powoduje niejako bezskuteczność wysuwanych roszczeń w danej sprawie – dłużnik może, ale nie musi ich wówczas wykonać. Termin przedawnienia roszczenia jest uzależniony od rodzaju danej umowy cywilnoprawnej, może być jednak zawieszony lub całkowicie przerwany.
