Kapitałowe spółki prawa handlowego reprezentowane są przez swoje organy, które co do zasady ponoszą odpowiedzialność za podejmowane działania. Wskutek nowelizacji z końca 2022 roku wprowadzono nowe zasady określające odpowiedzialność członków organów spółek kapitałowych.
Organy spółki
Każda spółka kapitałowa działa poprzez swoje organy. W bardzo dużym uproszczeniu składają się na nie określone grupy osób, którym przyznane są pewne funkcje. Do najważniejszych organów, które muszą być ustanowione w spółce kapitałowej, należą:
- zarząd,
- walne zgromadzenie akcjonariuszy albo zgromadzenie wspólników,
- rada nadzorcza.
Kompetencje organów spółki kapitałowej sprowadzają się przede wszystkim do podejmowania decyzji w sprawie funkcjonowania oraz dalszego rozwoju spółki, a także reprezentowania jej w stosunkach wewnętrznych i zewnętrznych oraz kontroli podejmowanych czynności faktycznych i prawnych.
Należyta staranność – odpowiedzialność członków organów spółki
Nowelizacja Kodeksu spółek handlowych z 13 października 2022 roku wprowadziła nowe zasady określające odpowiedzialność członków organów spółek kapitałowych. Zgodnie z brzmieniem nowych przepisów członkowie zarządu spółki z o.o., spółki akcyjnej czy prostej spółki akcyjnej będą ponosili odpowiedzialność nie na zasadzie winy, lecz należytej staranności, która wynika z zawodowego charakteru działalności danej osoby.
Nowy wzorzec należytej staranności został wprowadzony względem wszystkich spółek kapitałowych, skutkując tym samym postulowanym od dawna ujednoliceniem tej kwestii. Nowelizacja ksh nosi miano zmian prawa holdingowego, które łączy spółki z o.o., spółki akcyjne oraz proste spółki akcyjne w najważniejszych sferach wykonywania działalności w tej właśnie formie prawnej.
Zgodnie z treścią znowelizowanego art. 293 ksh członek zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej oraz likwidator odpowiada wobec spółki za szkodę wyrządzoną działaniem lub zaniechaniem sprzecznym z prawem lub postanowieniami umowy spółki, chyba że nie ponosi winy. Członek zarządu, rady nadzorczej, komisji rewizyjnej oraz likwidator nie narusza obowiązku dołożenia staranności wynikającej z zawodowego charakteru swojej działalności, jeżeli postępując w sposób lojalny wobec spółki, działa w granicach uzasadnionego ryzyka gospodarczego, w tym na podstawie informacji, analiz i opinii, które powinny być w danych okolicznościach uwzględnione przy dokonywaniu starannej oceny.
Wprowadzona zmiana zdaniem wielu prawników ma działać z korzyścią dla członków zarządów spółek kapitałowych, ponieważ obniża dotychczasowy wzorzec należytej staranności. Z góry zakładamy, że dana osoba działa lojalnie wobec swojej spółki i nie chce celowo doprowadzić do powstania po jej stronie żadnej szkody. Do momentu nowelizacji obowiązywała zasada domniemanej winy członka zarządu, co obrazował np. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 26 września 2022 roku (sygn. akt V AGA 407/22), w którym wskazano, że „Zgodnie z art. 293 § 1 KSH przesłankami odpowiedzialności odszkodowawczej członków zarządu są: zawinione działanie lub zaniechanie sprzeczne z prawem lub umową spółki, szkoda oraz związek przyczynowy między zawinionym zachowaniem a szkodą. Na spółce (syndyku) ciąży obowiązek wykazania szkody, naruszenia prawa lub postanowień umowy spółki oraz związku przyczynowego między tym naruszeniem a szkodą. Ze względu na użycie sformułowania »chyba że« zmienia się rozkład ciężaru dowodu. Artykuł 293 KSH – podobnie jak art. 471 KC – reguluje odszkodowawczą odpowiedzialność wymienionych członków władz spółki oraz likwidatora na zasadzie winy domniemanej. Sprawca, aby uwolnić się od odpowiedzialności, musi wykazać, że nie ponosi winy za powstałą szkodę (dlatego błędnie kwalifikuje się odpowiedzialność z art. 293 KSH jako odpowiedzialność na zasadzie ryzyka). Spółka powinna udowodnić szkodę i niewykonanie lub nienależyte wykonanie obowiązków, a na członku zarządu spoczywa ciężar dowodu braku winy, czyli dołożenia należytej staranności przy wykonywaniu swych obowiązków”.
Wiążące polecenia w grupie spółek
Omawiana nowelizacja wprowadziła także do ksh regulację odnoszącą się do kwestii wydawania wiążących poleceń w grupach spółek. W praktyce oznacza to, że członkowie organów spółek zależnych nie zawsze będą mogli odmówić podjęcia danej decyzji, co jednak może zwolnić ich od późniejszej odpowiedzialności za powstałą szkodę wskutek wykonanego polecenia.
Zgodnie z treścią art. 212 ksh spółka dominująca może wydać spółce zależnej uczestniczącej w grupie spółek wiążące polecenie dotyczące prowadzenia spraw spółki (wiążące polecenie), jeżeli jest to uzasadnione interesem grupy spółek oraz przepisy szczególne nie stanowią inaczej. Spółka dominująca wydaje wiążące polecenie w formie pisemnej lub elektronicznej pod rygorem nieważności. Wiążące polecenie wskazuje co najmniej:
- oczekiwane przez spółkę dominującą zachowanie spółki zależnej w związku z wykonaniem wiążącego polecenia;
- interes grupy spółek, który uzasadnia wykonanie przez spółkę zależną wiążącego polecenia;
- spodziewane korzyści lub szkody spółki zależnej, które będą następstwem wykonania wiążącego polecenia, o ile występują;
- przewidywany sposób i termin naprawienia spółce zależnej szkody poniesionej w wyniku wykonania wiążącego polecenia.
Spółka zależna uczestnicząca w grupie spółek może podjąć uchwałę o odmowie wykonania wiążącego polecenia, jeżeli jego wykonanie doprowadziłoby do niewypłacalności albo zagrożenia niewypłacalnością tej spółki. Spółka zależna uczestnicząca w grupie spółek niebędąca spółką jednoosobową może podjąć uchwałę o odmowie wykonania wiążącego polecenia, jeżeli istnieje uzasadniona obawa, że jest ono sprzeczne z interesem tej spółki i wyrządzi jej szkodę, która nie będzie naprawiona przez spółkę dominującą lub inną spółkę zależną uczestniczącą w grupie spółek w okresie 2 lat, licząc od dnia, w którym nastąpi zdarzenie wyrządzające szkodę, chyba że umowa albo statut spółki stanowi inaczej. W określeniu wysokości szkody spółka zależna uwzględnia korzyści uzyskane przez tę spółkę w związku z uczestnictwem w grupie spółek w okresie ostatnich 2 lat obrotowych. Umowa albo statut spółki zależnej uczestniczącej w grupie spółek może przewidywać dodatkowe przesłanki odmowy wykonania wiążącego polecenia. Skuteczność uchwały o zmianie umowy albo statutu spółki zależnej zależy od odkupienia przez spółkę dominującą udziałów albo akcji tych wspólników albo akcjonariuszy spółki zależnej, którzy nie zgadzają się na zmianę. Wspólnicy albo akcjonariusze, obecni na zgromadzeniu wspólników albo walnym zgromadzeniu, zgłaszają żądanie odkupienia ich udziałów albo akcji, w terminie 2 dni od dnia zakończenia zgromadzenia. Nieobecni wspólnicy zgłaszają żądanie odkupienia ich udziałów w terminie miesiąca od dnia zakończenia zgromadzenia wspólników, na którym podjęto uchwałę o zmianie umowy, a nieobecni akcjonariusze zgłaszają żądanie odkupienia ich akcji w terminie miesiąca od dnia ogłoszenia uchwały o zmianie statutu spółki zależnej. Wspólników albo akcjonariuszy, którzy nie zgłoszą żądania odkupienia ich udziałów albo akcji w terminie, uważa się za zgadzających się na zmianę.
Biznesowa ocena sytuacji
Nowelizacja wiąże się także z wprowadzeniem pojęcia biznesowej oceny sytuacji – członkowie poszczególnych organów spółki zawsze ponoszą ryzyko podjęcia błędnej decyzji i spowodowania szkody w spółce, choć nie zawsze będzie to działanie zawinione. Jeżeli dana osoba podejmie decyzje na podstawie informacji, analiz i opinii, jakie należy uwzględnić przy dokonywaniu starannej oceny i podejmowaniu decyzji, to nie będziemy mogli uznać, że naruszy w ten sposób obowiązek zachowania należytej staranności, o której była mowa wcześniej.
Biznesowa ocena sytuacji, która ma być uwzględniana przy ocenie odpowiedzialności członka organu spółki, będzie opierać się więc na sprawdzeniu, czy dana osoba zbadała i obliczyła ryzyko gospodarcze przed podjęciem decyzji, która została wykonana w imieniu i na rzecz spółki.
Ustawodawca nie wprowadził niestety pojęcia ryzyka gospodarczego, ponieważ przyjął, że każdorazowo jest ono zmienne w zależności od okoliczności danej sprawy oraz samej spółki. Wskazuje się, że w praktyce będziemy mieli do czynienia z dwoma rodzajami ryzyka:
- standardowym – istniejącym w codziennych relacjach gospodarczych spółki z innymi podmiotami (chodzi tutaj o standardowe umowy zawierane z kontrahentami i klientami, zwyczajne inwestycje służące rozwojowi spółki);
- ponadprzeciętnym – połączonym z rzadkimi i wysoce ryzykownymi inwestycjami, w których szanse powodzenia są od samego początku bardzo niewielkie.
W zależności od przyjętego modelu ryzyka gospodarczego członek organu spółki może ponieść cięższą lub lżejszą odpowiedzialność za swoje działania.
Podsumowanie
Odpowiedzialność członków zarządu w spółkach kapitałowych została ujednolicona i podlega obecnie pod tzw. zasadę należytej staranności. Uznajemy, że członkowie różnych organów spółki działają lojalnie wobec swojego podmiotu i na podstawie biznesowej oceny sytuacji. Nowelizacja ksh zmieniła więc odpowiedzialność takich osób na zasadzie winy w odpowiedzialność o lżejszym charakterze.
