Adekwatne wynagrodzenie za pracę jest zjawiskiem naturalnym i pożądanym. Nie powinno zatem dziwić, że twórcy sprzeciwiają się każdemu przejawowi „piractwa” i próbują z nim walczyć na wiele różnorakich sposobów. Są jednak sytuacje, kiedy użyczenie, udostępnienie czy powielenie utworu bez zgody autora będzie jak najbardziej legalne. Dzieje się tak, gdy beneficjentami cudzych dzieł są jednostki publiczne lub podmioty, które działają w interesie całego społeczeństwa. Kiedy zatem korzystanie z cudzej twórczości bez zgody właściciela praw autorskich będzie dozwolone?
Zwielokrotnienie utworu bez pozwolenia autora w polskim i unijnym prawie
Ustawodawca polski przewidział możliwość korzystania z cudzej twórczości bez konieczności uzyskania zgody autora. Taki dozwolony użytek został przeznaczony dla podmiotów zajmujących się szeroko rozumianą działalnością edukacyjną, bibliotekarską i archiwalną. Powyższe zezwolenie znalazło swoje miejsce w art. 28 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
Potrzebę udostępnienia ważnych dla społeczeństwa utworów przez podmioty działające w ich interesie zauważył także prawodawca unijny. Wskazał on wprost w preambule dyrektywy 2001/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 22 maja 2001 roku w sprawie harmonizacji niektórych aspektów praw autorskich i pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym, że Państwa Członkowskie mogą uwzględnić wyjątek lub ograniczenie na rzecz niektórych instytucji non-profit, takich jak ogólnodostępne biblioteki lub inne instytucje o podobnym charakterze, jak również archiwa, do reprodukcji. Jednakże powinno to być ograniczone do niektórych szczególnych przypadków objętych prawem do zwielokrotniania. Taki wyjątek lub ograniczenie nie powinien pokrywać korzystania w ramach dostarczania przez internet utworów lub innych przedmiotów objętych ochroną. Stosowne jest promowanie specjalnych umów lub licencji, bez wprowadzania nierówności, wspierających takie instytucje i rozpowszechnianie celów, które realizują.
Jakie podmioty są uprawnione do zwielokrotniania utworów?
Katalog beneficjentów omawianego zezwolenia jest całkiem szeroki. Ustawodawca wskazał na takie podmioty jak:
- instytucje oświatowe – w myśl ustawy – Prawo oświatowe są to przedszkola, szkoły podstawowe, w tym szkoły specjalne i integracyjne, szkoły ponadpodstawowe, w tym specjalne i integracyjne, szkoły artystyczne, placówki oświatowo-wychowawcze, w tym szkolne schroniska młodzieżowe, placówki kształcenia ustawicznego oraz centra kształcenia zawodowego, poradnie psychologiczno-pedagogiczne, w tym poradnie specjalistyczne, młodzieżowe ośrodki wychowawcze, młodzieżowe ośrodki socjoterapii, specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze, placówki doskonalenia nauczycieli, biblioteki pedagogiczne oraz kolegia pracowników służb społecznych;
- uczelnie – obejmują publiczne i niepubliczne szkoły wyższe;
- instytuty badawcze – są to państwowe jednostki organizacyjne wyodrębnione pod względem prawnym, organizacyjnym i ekonomiczno-finansowym, które prowadzą badania naukowe i prace rozwojowe ukierunkowane na ich wdrożenie i zastosowanie w praktyce. Ustawa zezwala jednak na korzystanie z cudzych dzieł bez pozwolenia autorów wyłącznie tym podmiotom, które w ramach swojej działalności prowadzą studia podyplomowe, doktoranckie bądź też inne formy kształcenia;
- biblioteki – chodzi o wszystkie biblioteki wyodrębnione przez polskiego ustawodawcę, tj.: Biblioteka Narodowa, biblioteka publiczna, biblioteka naukowa, biblioteka szkolna i pedagogiczna, biblioteka fachowa i zakładowa oraz Centralna Biblioteka Niewidomych;
- muzea – są to jednostki organizacyjne nienastawione na osiąganie zysku, których celem jest gromadzenie i trwała ochrona dóbr naturalnego i kulturalnego dziedzictwa ludzkości o charakterze materialnym i niematerialnym, informowanie o wartościach i treściach gromadzonych zbiorów, upowszechnianie podstawowych wartości historii, nauki i kultury polskiej oraz światowej, kształtowanie wrażliwości poznawczej i estetycznej oraz umożliwianie korzystania ze zgromadzonych zbiorów;
- archiwa – instytucje powołane do gromadzenia, przechowywania i udostępniania, uporządkowany zbiór nieaktualnych już dokumentów mających wartość historyczną.
Nieodpłatne użyczanie egzemplarzy utworu
Przepis art. 28 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych zezwala na użyczenie egzemplarzy utworu, czyli przekazanie ich do ograniczonego czasowo korzystania niemającego na celu bezpośredniego lub pośredniego uzyskania korzyści majątkowej. Poza tym wymaga podkreślenia, że omawiana instytucja obejmuje jedynie utwory już rozpowszechnione. Nie dotyczy zatem użyczania takich dzieł jak rękopisy czy prace magisterskie, licencjackie i dzieł podobnych.
Mimo początkowych oporów ze strony prawodawcy od 2015 roku dopuszczalne jest nie tylko użyczanie egzemplarzy tradycyjnych, lecz także tych w wersji elektronicznej. W świetle omawianego przepisu jest zatem możliwe wypożyczenie czytelnikom nie tyle plików zawierających książki, ile także czytników. Taka konstrukcja przepisu umożliwiła rozpowszechnienie się tzw. wirtualnych bibliotek. Nowość ta wymagała jednak wprowadzenia kilku dodatkowych obostrzeń, gdyż rynek cyfrowy z technicznego punktu widzenia różni się w dużym stopniu od rynku tradycyjnego. Wskazano, że w okresie użyczenia pobrana może być tylko jedna kopia, a po upływie tego okresu użytkownik ten nie ma już możliwości korzystania z niej. Ponadto odstępstwo z art. 28 ustawy dotyczące użyczenia publicznego nie ma zastosowania do udostępniania przez bibliotekę publiczną kopii książki w postaci cyfrowej, w przypadku gdy kopia ta została uzyskana z nielegalnego źródła.
Powielenie utworu bez zgody autora
Beneficjenci omawianej instytucji mają również prawo do zwielokrotniania utworów znajdujących się w ich własnych zbiorach w celu uzupełnienia, zachowania lub ochrony tych zbiorów. Dopuszcza się tutaj możliwość sporządzania kopii utworów w postaci elektronicznej. Nie ma przy tym znaczenia, czy egzemplarz poddany reprodukcji był wykonany w formie tradycyjnej czy cyfrowej. Zwielokrotnienie dzieła należy rozumieć jako dopuszczenie nie tylko zwielokrotnienia utworu poprzez sporządzenie jego kopii za pomocą urządzeń kserograficznych, lecz także uzyskanie zdigitalizowanej kopii dzieła. Ustawa nie wprowadza tutaj żadnego limitu kopii. Trzeba jedynie pamiętać o tym, aby nie doprowadzić do powiększenia w ten sposób zbiorów użyczanych lub udostępnianych.
Na czym polega uzupełnienie zbiorów?
Uzupełnienie zbiorów to pozyskanie materiału, którym dotychczas podmiot nie dysponował. W praktyce będą to materiały trudno osiągalne, tzw. białe kruki. Jednocześnie przepis nie zezwala na uzupełnianie własnych zbiorów w wyniku zwielokrotnienia utworu będącego w zasobach innego podmiotu (biblioteki, muzeum czy archiwum), gdyż czynność ta nie może spowodować zwiększenia liczby utworów pozostających w dyspozycji jednostki. Niemożliwe jest zatem uzupełnianie zbiorów o nowe egzemplarze, chodzi tu wyłącznie o te już posiadane. Możliwe jest natomiast zdigitalizowanie całości zasobów jednostki w celu ich zachowania lub ochrony.
Zachowanie i ochrona zbiorów
Zachowanie i ochrona zbiorów polega na podjęciu takich czynności, które mają na celu zapobiegnięcie utracie utworu wskutek pogorszenia się jakości nośnika materialnego, na którym został utrwalony. Zachowania w szczególności wymagają te egzemplarze utworów, które są już wiekowe, są bardzo często używane lub zostały zagubione bądź skradzione.
W ramach czynności zachowania i ochrony zbiorów możliwa jest także zmiana formatu utworu, w którym został on zapisany. Możliwe jest zatem zapisywanie dzieła wykonanego w postaci tradycyjnej w formie cyfrowej. Ma to na celu przede wszystkim ułatwienie odtwarzania zniszczonego już utworu.
Omawiana regulacja zezwala niejako również na rekonstrukcję utworów. Mimo że nie jest to zapisane wprost w przepisie, to zabieg taki leży w interesie zarówno beneficjentów, jak i twórców uprawnionych z tytułu majątkowych praw autorskich.
Powielenie utworu bez zgody autora – czy jednostka musi uiszczać opłaty za użyczenie egzemplarzy utworów?
Przepis art. 28 ustawy wskazuje jedynie, że beneficjenci z tytułu użyczania egzemplarzy książek bądź innych utworów wyrażonych słowem powstałych lub opublikowanych w języku polskim w formie drukowanej, uiszczają wynagrodzenie. Opłata ta powstaje jedynie w przypadku dzieł pisanych, nie będzie natomiast aktualizowała się w odniesieniu do innych kategorii dzieł, np. utworów muzycznych. Dziełem wyrażonym słowem nie jest również e-book.
Dodatkowo wynagrodzenie nie przysługuje w przypadku użyczania egzemplarzy utworów wyłącznie na terenie jednostki (np. biblioteki publicznej). Dotyczy zatem wyłącznie użyczenia dzieł, w którego wyniku egzemplarz zostaje wyniesiony poza siedzibę podmiotu.
Wynagrodzenie jest uiszczane takim podmiotom jak:
- twórcom utworów wyrażonych słowem, powstałych i opublikowanych w języku polskim;
- tłumaczom na język polski utworów wyrażonych słowem, powstałych w języku obcym i opublikowanych w języku polskim;
- współtwórcom utworów wyrażonych słowem, których wkład jest utworem plastycznym lub fotograficznym;
- wydawcom utworów wyrażonych słowem i opublikowanych w języku polskim.
Wyjątkiem od powyższego są dzieła użyczane przez Bibliotekę Narodową.
Użyczenie egzemplarzy w postaci cyfrowej
Omawiany art. 28 ustawy daje jednostkom publicznym możliwość udostępniania ich zasobów w postaci cyfrowej. Takie korzystanie ze zbiorów ogranicza się jednak wyłącznie do terminali znajdujących się na terenie danej instytucji. Nie jest możliwe udostępnianie zbiorów biblioteki w internecie. Niedozwolone byłoby zatem wypożyczanie elektronicznych książek, nawet gdyby poziom zabezpieczeń technicznych byłby na tak wysokim poziomie, że niemożliwe stałoby się ich dalsze kopiowanie.
