Kwestia, jakie jest prawo do firmy męża w przypadku wspólności majątkowej, nurtuje wiele osób, zwłaszcza w kontekście ewentualnego rozwodu. Podczas zakładania działalności gospodarczej przyszli przedsiębiorcy skupiają się na odpowiedzialności za długi czy obciążeniach podatkowych, rzadko analizując, jak na biznes wpłynie małżeństwo. Czy żona może rościć sobie prawa do połowy firmy i czy jest w stanie stać się udziałowcem w spółce po rozstaniu? Wyjaśniamy kluczowe zagadnienia.
Ustrój majątkowy małżonków – najistotniejsza kwestia
Podstawową sprawą w kwestii praw żony do firmy męża jest ustrój majątkowy, jaki obowiązuje w małżeństwie. Zasadniczo z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje ustawowa wspólność majątkowa. Jest to ustrój domyślny. Jeżeli małżonkowie chcą wybrać rozdzielność majątkową, muszą zawrzeć oddzielną umowę, tzw. intercyzę.
Wspólność majątkowa obejmuje dorobek małżonków, czyli wszystko to, co zostało nabyte w czasie trwania wspólności (małżeństwa) przez obie strony lub przez jedną z nich. Do majątku wspólnego wchodzą m.in.:
- wynagrodzenia za pracę i dochody z działalności zarobkowej,
- dochody z majątku wspólnego oraz majątku osobistego,
- środki zgromadzone na rachunkach emerytalnych i w funduszach inwestycyjnych.
Natomiast majątek osobisty obejmuje to, co każdy z małżonków posiadał przed ślubem, oraz określone składniki wskazane w art. 33 kro, np. prawa autorskie, odszkodowania, spadki, darowizny czy prawa niezbywalne.
Kluczowe w omawianym temacie staje się ustalenie, czy działalność gospodarcza została założona przed ślubem, czy już po jego zawarciu, a także czy małżeństwo ustanowiło rozdzielność majątkową oraz z jakich środków sfinansowano powstanie firmy.
Czy żona ma prawo do firmy męża przy rozdzielności majątkowej?
To, czy żona ma prawo do firmy męża, zależy nie tylko od ustroju majątkowego, ale także od rodzaju prowadzonej działalności. Inaczej bowiem będzie sprawa wyglądała w sytuacji jednoosobowej działalności gospodarczej, a inaczej przy spółce z ograniczoną odpowiedzialnością.
Jednakże, zanim zabierzemy się za rodzaje firm, skupmy się na wspólności oraz rozdzielności majątkowej. Zasadniczo można stwierdzić, że o jakichkolwiek prawach żony do firmy męża będziemy mówili wyłącznie przy wspólności. Jeżeli małżonkowie podpiszą intercyzę, która wyłącza wspólność ustawową, każde z nich ma odrębny majątek. Będzie to oznaczało m.in., że:
- firma męża oraz jej majątek należą wyłącznie do niego,
- żona nie ma prawa do dochodów z działalności gospodarczej męża,
- w przypadku rozwodu żona nie ma podstaw do żądania dzielenia majątku firmy.
Intercyza bywa często stosowana jako forma zabezpieczenia przedsiębiorców. Jeżeli mąż nie chce, aby żona partycypowała w majątku firmy oraz jej dochodach, strony powinny zawrzeć rozdzielność majątkową. Z racji tego, że treść intercyzy można swobodnie modyfikować, małżonkowie mogą również ustalić, że po rozwodzie żona nie będzie miała prawa do majątku firmy, ale w czasie trwania małżeństwa dochód z niej uzyskiwany jest również jej własnością. Wszystko tutaj będzie zależało od zapisów umowy małżeńskiej.
Prawo do firmy męża a rodzaje działalności
Przejdźmy zatem do omówienia prawa do firmy męża w sytuacji wspólności majątkowej. Inaczej będzie wyglądała sytuacja małżeństwa przy JDG, a inaczej przy spółce osobowej oraz kapitałowej. Sprawdźmy zatem, jak duże będą to różnice.
Jednoosobowa działalność gospodarcza
Firma męża, który prowadzi jednoosobową działalność gospodarczą, w zasadzie nie stanowi odrębnego bytu prawnego. Jako przedsiębiorca za zobowiązania odpowiada on całym swoim majątkiem, również tym prywatnym. W praktyce zatem działalność gospodarcza nie jest samodzielnym składnikiem majątku, a jedynie zespołem praw i obowiązków przedsiębiorcy niezbędnym do prowadzenia biznesu.
Oznacza to, że:
- firma jako podmiot rejestru w CEIDG należy tylko do męża – ma on własny, unikatowy NIP i REGON;
- majątek firmy nabyty w związku z działalnością, np. samochody, sprzęt, urządzenia komputerowe, nieruchomości itd., wchodzi do majątku wspólnego małżeństwa, o ile został sfinansowany z dochodów osiąganych w trakcie małżeństwa. Jeżeli bowiem zakup został sfinansowany ze środków z majątku osobistego męża (np. darowizny, spadku), nie wchodzą one do majątku wspólnego;
- dochód uzyskany z prowadzonej działalności męża, czyli środki zgromadzone na koncie firmowym oraz osobistym, należą również do żony.
Żona nie jest więc współwłaścicielem „firmy” w sensie formalnym, ale ma prawo do całego majątku, który został zgromadzony dzięki działalności gospodarczej męża (wyłączając jego majątek osobisty).
Spółka cywilna
Jeżeli mąż prowadzi spółkę cywilną, wspólnikami mogą być tylko te osoby, które zawarły umowę spółki. Sama przynależność do małżeństwa nie daje żonie statusu wspólnika. Dodatkowo wspólność między wspólnikami spółki cywilnej jest podobna do tej, która istnieje między małżonkami. Strony mają prawo do całości majątku, bez podziału na części ułamkowe. Stąd też żona, która formalnie nie jest wspólnikiem spółki, może rościć prawa do jej majątku tylko wtedy, gdy spółka zostanie rozwiązana i dokonany zostanie podział majątku. Dodatkowo, jeśli mąż wniósł do spółki wkład ze środków znajdujących się w majątku wspólnym, żona ma prawo do rozliczenia tego nakładu w ramach podziału majątku wspólnego po rozwodzie.
Spółka jawna
Żona nie staje się wspólnikiem spółki jawnej, do której należy jej mąż. Udział męża w spółce może jednak wchodzić do majątku wspólnego, jeśli został sfinansowany z dorobku małżeńskiego. Jeżeli spółka została założona po ślubie w ramach ustroju wspólności majątkowej, to jej majątek (w tym udziały w spółce) będzie należał do majątku wspólnego małżonków, co oznacza, że żona ma prawo do połowy składników w przypadku rozwodu lub ustania wspólności majątkowej.
Żona ma pośrednie prawo do wartości tego udziału – np. przy rozwodzie czy podziale majątku – ale nie uzyskuje automatycznie statusu wspólnika. W przypadku śmierci męża wejście żony do spółki zależy od postanowień umowy spółki.
Spółki kapitałowe
W przypadku spółek kapitałowych – takich jak spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, prosta spółka akcyjna i spółka akcyjna – sytuacja żony jest inna niż przy jednoosobowej działalności czy spółkach osobowych. Żona nie nabywa statusu wspólnika czy akcjonariusza tylko dlatego, że zawarła związek małżeński z udziałowcem lub akcjonariuszem spółki. To mąż, który zawarł umowę spółki (albo później nabył udziały lub akcje), znajduje się w rejestrze udziałowców (akcjonariuszy) i wykonuje prawa wspólnika.
Jeśli udziały lub akcje zostały nabyte ze środków dorobku małżeńskiego, mogą one należeć do majątku wspólnego. Z kolei, jeżeli wchodzą w skład majątku wspólnego, mąż nie może nimi swobodnie rozporządzać. Jak bowiem czytamy w art. 37 § 1 pkt 3) kro, do zbycia lub obciążenia udziałów przedsiębiorstwa potrzebna jest zgoda żony. Ponadto w przypadku rozwodu i podziału majątku żona nie staje się wspólnikiem spółki. Nie może ona zostać dopisana do KRS spółki jako wspólnik. Mąż zachowuje status wspólnika, ale zobowiązany jest spłacić żonę, biorąc pod uwagę połowę wartości udziałów lub akcji spółki.
Prawo do firmy męża a dochody z działalności
Wszystkie zyski z działalności gospodarczej męża uzyskiwane w trakcie małżeństwa stanowią część majątku wspólnego. Dochody są traktowane tak samo, jak wynagrodzenie za pracę. Zatem nawet jeśli tylko on pracuje w firmie, żona może korzystać z wypracowanych zysków z działalności męża.
Co z majątkiem firmy po rozwodzie?
Oczywiście wszystko tutaj zależy od formy działalności gospodarczej męża, ale możemy wskazać jako główną zasadę, że po rozwodzie żona ma prawo do połowy majątku z firmy męża. W praktyce wygląda to tak, że:
- żona nie otrzymuje firmy w sensie organizacyjnym, np. nie zostaje wpisana do CEIDG czy KRS;
- żona ma prawo do połowy wartości składników majątku nabytych w związku z działalnością męża – np. jeżeli w trakcie prowadzenia JDG nabył on nieruchomość, żona ma do niej prawo;
- możliwe są rozliczenia w formie spłaty lub przyznania jej innych aktywów.
Przykład 1.
Mąż prowadzi firmę budowlaną w formie jednoosobowej działalności gospodarczej, która posiada maszyny o wartości 500 000 zł. Po rozwodzie żona w ramach podziału majątku uzyskuje prawo do połowy majątku firmy męża. Mąż jednak nie chce oddawać maszyn, które są mu potrzebne do prowadzenia działalności. Dokonuje on zatem wyceny majątku i spłaca żonę w kwocie odpowiadającej połowie wartości firmy.
Śmierć męża – czy żona dziedziczy firmę?
W razie śmierci męża żona, zgodnie z ustawą, dziedziczy w pierwszej kolejności (wraz z dziećmi). Ma ona zatem prawo do majątku osobistego męża i jego udziału w majątku wspólnym.
Jeżeli mąż prowadził jednoosobową działalność gospodarczą, to firma w sensie formalnym wygasa (zostaje wykreślona z CEIDG), ale żona może przejąć majątek przedsiębiorstwa, jego zobowiązania i kontynuować biznes. Może również spieniężyć majątek firmy. Staje się ona właścicielem majątku męża, może zatem rozporządzać nim w sposób dowolny.
W przypadku spółek prawa handlowego żona może wejść w prawa wspólnika. Jednakże sprawa wygląda zgoła inaczej w przypadku spółek osobowych i kapitałowych. Prawa i obowiązki wspólnika spółki osobowej są ściśle związane z jego osobą. Dlatego też co do zasady nie przechodzą automatycznie na spadkobierców. Jest to możliwe wyłącznie, jeśli umowa spółki przewiduje możliwość wejścia spadkobierców w miejsce zmarłego wspólnika. Jeżeli umowa spółki nie przewiduje sukcesji, wówczas żona ma jedynie prawo do spłaty wartości udziału kapitałowego zmarłego wspólnika.
W przypadku spółek kapitałowych udziały i akcje mają charakter zbywalny i dziedziczny. Toteż przechodzą one na spadkobierców, w tym żonę. Umowa spółki może jednak ograniczać prawo spadkobierców do wchodzenia w struktury firmy jako wspólnik. Dla przykładu umowa spółki z o.o. może ograniczać dziedziczenie udziałów i np. przewidzieć, że spadkobierca ma prawo tylko do spłaty wartości udziału, a pozostali wspólnicy mają pierwszeństwo do odkupienia udziałów.
