Czym są klauzule szare w obrocie konsumenckim?

Umowy cywilnoprawne mogą zawierać w swej treści różnorodne postanowienia, nie oznacza to jednak całkowitej dowolności przy sporządzaniu kontraktów. Niektóre zapisy umowne mogą negatywnie oddziaływać na konsumentów – dotyczy to m.in. klauzul szarych. Czym są klauzule szare w obrocie konsumenckim? Odpowiedź znajdziesz w artykule!

Zasada swobody umów

Strony zobowiązania mogą swobodnie kształtować swój stosunek prawny, o ile nie narusza on obowiązujących przepisów i zasad współżycia społecznego. W praktyce zasada swobody umów oznacza konieczność zachowania równowagi stron każdego kontraktu, co znaczy, że żadna z nich nie może górować nad drugą. Owa równowaga nie przejawia się jednak w identycznym zakresie praw i obowiązków stron zobowiązania, lecz wzajemności. Swoboda umów dotyczy również relacji pomiędzy przedsiębiorcami a konsumentami. Możemy powiedzieć, że w tym zakresie ma szczególne znaczenie, ponieważ kupujący są z reguły podmiotami nieprofesjonalnymi, którzy nie znają się dobrze na przepisach i zasadach uczciwego handlu.

Zasada swobody umów oznacza także, że strony zobowiązania mogą je kształtować zgodnie ze swoją wolą. W kontrakcie można zatem umieścić różnorodne zapisy regulujące szereg wzajemnych praw i obowiązków jego stron. Podmioty decydujące się na podpisanie umowy mogą przy tym korzystać z gotowych rozwiązań prawnych zawartych w odpowiednich przepisach Kodeksu cywilnego, jak również stworzyć własną umowę nienazwaną, której regulacji nie odnajdziemy w żadnej obowiązującej ustawie.

Czym są klauzule szare?

Zasada swobody umów wiąże się ściśle z tzw. szarymi klauzulami, które negatywnie oddziałują na jedną ze stron zobowiązania. W rzeczywistości może to być szczególna odmiana niedozwolonych postanowień umownych określanych również mianem klauzul abuzywnych. Szare klauzule są zapisami niekorzystnymi dla konsumenta, a więc odnajdziemy je w kontraktach o charakterze handlowym – głównie w umowach sprzedaży lub świadczenia usług. Przyjmuje się, że tego rodzaju postanowienia negatywnie oddziałują na konsumenta, który nie ma dostatecznej wiedzy prawnej i który ufa przedsiębiorcy, że nie stosuje on wobec niego zapisów niezgodnych z przepisami.

Klauzule szare naruszają interes konsumenta, jednak nie zawsze muszą oznaczać niedozwolone postanowienia umowne. Ich legalność i skuteczność musi być oceniana z punktu widzenia treści całego zobowiązania. Ostatecznie więc mogą być uznane zarówno za klauzule białe (tj. legalne i wiążące), jak i czarne (nielegalne i niewiążące). Jeśli w kontekście całej umowy dany zapis rzeczywiście narusza prawo i interesy konsumenta, to klauzula szara przekształci się w klauzulę abuzywną. Taka sytuacja może doprowadzić do unieważnienia całej umowy lub jej odpowiedniej części. Jeżeli jednak po zbadaniu całokształtu zobowiązania okaże się, że szara klauzula nie narusza praw konsumenckich, to uznajemy ją za prawidłowy zapis i w efekcie przekształci się on w tzw. białą klauzulę. Jak wynika z powyższego, klauzule szare w obrocie konsumenckim są niczym innym jak zakwestionowanymi postanowieniami umownymi, które ostatecznie muszą zostać uznane za prawidłowe albo nieprawidłowe. Możemy w pewnym sensie powiedzieć, że szare klauzule są stanem przejściowym wymagającym oceny z punktu widzenia treści całego zobowiązania.

Przykład 1.

Pan Michał podpisał umowę sprzedaży z przedsiębiorstwem X. W treści swojego zobowiązania znalazł jednak zapis, który prawdopodobnie ogranicza jego uprawnienia. Sprzedawca nie podziela zdania konsumenta, więc sprawa ostatecznie trafiła do sądu. Prawomocnym wyrokiem stwierdzono jednak, że kwestionowany zapis jest zgodny z prawem. Czy w tym przypadku mamy do czynienia z białą, czarną, czy szarą klauzulą?

Do chwili wydania prawomocnego wyroku sądowego postanowienie umowne było tzw. szarą klauzulą, jednak po rozstrzygnięciu sądowym przekształciło się w klauzulę białą.

Przykład 2.

Pani Ewelina jest konsumentką, która podpisała umowę o świadczenie usług bankowych. Po dokładnej analizie kontraktu w domu uznała, że część zapisów narusza jej interesy i może być niezgodna z prawem. Poinformowała więc bank o całej sytuacji, a ten stwierdził, że rzeczywiście doszło do podpisania umowy z nieprawidłowymi zapisami. Problematyczne postanowienia zostały wykreślone, jednak w żaden sposób nie wpłynęło to na ważność całego zobowiązania. Strony nie musiały podpisywać nowej umowy, a jedynie aneksowały tę pierwotnie zawartą. Czy w tym przypadku mamy do czynienia z białymi, czarnymi lub szarymi klauzulami?

Do chwili wprowadzenia zmian umownych zakwestionowane postanowienia umowne miały charakter tzw. szarych klauzul. W chwili, gdy bank ocenił ich ważność z punktu widzenia całego zobowiązania, przekształciły się one w tzw. klauzule czarne, a więc niedozwolone postanowienia umowne. Obecna aneksowana umowa nie ma już takich zapisów, ponieważ zostały one wykreślone – nie ma już więc żadnych klauzul szarych lub czarnych.

Katalog klauzul abuzywnych

Badanie prawidłowości klauzul szarych oznacza konieczność sprawdzenia, czy nie mieszczą się w katalogu tzw. klauzul abuzywnych. Został on wskazany w treści art. 3853 kc, który stanowi, że razie wątpliwości uważa się, że niedozwolonymi postanowieniami umownymi są te, które w szczególności:

• wyłączają lub ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za szkody na osobie;
• wyłączają lub istotnie ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania;
• wyłączają lub istotnie ograniczają potrącenie wierzytelności konsumenta z wierzytelnością drugiej strony;
• przewidują postanowienia, z którymi konsument nie miał możliwości zapoznać się przed zawarciem umowy;
• zezwalają kontrahentowi konsumenta na przeniesienie praw i przekazanie obowiązków wynikających z umowy bez zgody konsumenta;
• uzależniają zawarcie umowy od przyrzeczenia przez konsumenta zawierania w przyszłości dalszych umów podobnego rodzaju;
• uzależniają zawarcie, treść lub wykonanie umowy od zawarcia innej umowy, niemającej bezpośredniego związku z umową zawierającą oceniane postanowienie;
• uzależniają spełnienie świadczenia od okoliczności zależnych tylko od woli kontrahenta konsumenta;
• przyznają kontrahentowi konsumenta uprawnienia do dokonywania wiążącej interpretacji umowy;
• uprawniają kontrahenta konsumenta do jednostronnej zmiany umowy bez ważnej przyczyny wskazanej w tej umowie;
• przyznają tylko kontrahentowi konsumenta uprawnienie do stwierdzania zgodności świadczenia z umową;
• wyłączają obowiązek zwrotu konsumentowi uiszczonej zapłaty za świadczenie niespełnione w całości lub części, jeżeli konsument zrezygnuje z zawarcia umowy lub jej wykonania;
• przewidują utratę prawa żądania zwrotu świadczenia konsumenta spełnionego wcześniej niż świadczenie kontrahenta, gdy strony wypowiadają, rozwiązują lub odstępują od umowy;
• pozbawiają wyłącznie konsumenta uprawnienia do rozwiązania umowy, odstąpienia od niej lub jej wypowiedzenia;
• zastrzegają dla kontrahenta konsumenta uprawnienie wypowiedzenia umowy zawartej na czas nieoznaczony, bez wskazania ważnych przyczyn i stosownego terminu wypowiedzenia;
• nakładają wyłącznie na konsumenta obowiązek zapłaty ustalonej sumy na wypadek rezygnacji z zawarcia lub wykonania umowy;
• nakładają na konsumenta, który nie wykonał zobowiązania lub odstąpił od umowy, obowiązek zapłaty rażąco wygórowanej kary umownej lub odstępnego;
• stanowią, że umowa zawarta na czas oznaczony ulega przedłużeniu, o ile konsument, dla którego zastrzeżono rażąco krótki termin, nie złoży przeciwnego oświadczenia;
• przewidują wyłącznie dla kontrahenta konsumenta jednostronne uprawnienie do zmiany, bez ważnych przyczyn, istotnych cech świadczenia;
• przewidują uprawnienie kontrahenta konsumenta do określenia lub podwyższenia ceny lub wynagrodzenia po zawarciu umowy bez przyznania konsumentowi prawa odstąpienia od umowy;
• uzależniają odpowiedzialność kontrahenta konsumenta od wykonania zobowiązań przez osoby, za których pośrednictwem kontrahent konsumenta zawiera umowę lub przy których pomocy wykonuje swoje zobowiązanie, albo uzależniają tę odpowiedzialność od spełnienia przez konsumenta nadmiernie uciążliwych formalności;
• przewidują obowiązek wykonania zobowiązania przez konsumenta mimo niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez jego kontrahenta;
• wyłączają jurysdykcję sądów polskich lub poddają sprawę pod rozstrzygnięcie sądu polubownego polskiego lub zagranicznego albo innego organu, a także narzucają rozpoznanie sprawy przez sąd, który wedle ustawy nie jest miejscowo właściwy.

Jeśli problematyczny zapis umowny można zaliczyć do jednej z ww. kategorii, to mówimy wówczas o przekształceniu się szarej klauzuli w klauzulę czarną (abuzywną). Pamiętajmy jednak, że katalog niedozwolonych zapisów umownych wyrażony w art. 3853 kc jest zestawieniem otwartym.

Podsumowanie

Klauzule szare w obrocie konsumenckim to postanowienia umowne, których legalność jest kwestionowana z punktu widzenia interesu konsumenta. Jeśli dany zapis w kontrakcie może naruszać prawa tej strony, to wówczas należy go zbadać pod kątem legalności. Jeżeli po takiej ocenie dane postanowienie nie narusza prawa, to szara klauzula przekształca się w klauzulę białą. Jeśli jednak okaże się, że dany zapis jest niezgodny z prawem lub zasadami współżycia społecznego, to szara klauzula staje się klauzulą czarną, a więc niedozwolonym postanowieniem umownym.