W ostatnich latach coraz częściej słyszymy o tzw. SLAPP. Skrót ten pochodzi od angielskiego określenia Strategic Lawsuit Against Public Participation, co oznacza strategiczne pozwy przeciwko debacie publicznej. Są to sprawy sądowe, które nie mają na celu dochodzenia sprawiedliwości, lecz zastraszenie, uciszenie i zniechęcenie do wypowiadania się na tematy istotne społecznie. Jakie są mechanizmy działania SLAPP i co warto wiedzieć na ich temat?
Czym jest SLAPP?
Pozwy SLAPP są najczęściej inicjowane przez wpływowe podmioty, takie jak osoby prywatne, grupy lobbystyczne, korporacje, polityków czy instytucje państwowe, które dążą do ograniczenia debaty publicznej. Często w tego rodzaju sprawach występuje wyraźna nierówność sił – strona pozywająca zazwyczaj dysponuje większymi zasobami finansowymi lub politycznymi niż pozwany. Choć taka dysproporcja nie jest warunkiem koniecznym dla SLAPP, jej obecność znacząco potęguje negatywne skutki i wzmacnia efekt zastraszania związany z tymi postępowaniami. Szczególne obawy budzi sytuacja, w której powód, nie mając solidnych podstaw prawnych, wykorzystuje swoją przewagę ekonomiczną lub polityczną do uciszania krytyki, zwłaszcza gdy nadużycia te są finansowane z budżetu państwa. Jeśli dodatkowo towarzyszą im inne formy nacisku ze strony władz, skierowane przeciwko niezależnym mediom, dziennikarzom i organizacjom społecznym, zagrożenie dla wolności słowa staje się jeszcze poważniejsze.
Jako przykład SLAPP można wskazać:
- pozwy przeciwko dziennikarzom publikującym materiały śledcze dotyczące korupcji, nieprawidłowości finansowych czy działań dużych korporacji;
- sprawy sądowe wytaczane aktywistom ekologicznym krytykującym działalność firm niszczących środowisko;
- pozwy wobec organizacji pozarządowych ujawniających naruszenia praw człowieka lub działania sprzeczne z interesem społecznym;
- sprawy skierowane przeciwko osobom prywatnym, które publicznie wyrażają krytyczne opinie, np. na temat polityków czy przedsiębiorstw.
SLAPP stanowi istotne niebezpieczeństwo dla swobody wypowiedzi oraz aktywnego uczestnictwa w życiu publicznym. Wykorzystywanie tego rodzaju pozwów ma na celu wywołanie efektu mrożącego, odstraszając od poruszania istotnych kwestii. Skuteczna walka z tym problemem wymaga zarówno odpowiednich regulacji prawnych, jak i zaangażowania społeczeństwa. Podnoszenie świadomości, udzielanie wsparcia osobom dotkniętym SLAPP oraz wdrażanie efektywnych środków ochrony mogą przyczynić się do ograniczenia tej szkodliwej praktyki.
Przepisy unijne chroniące uczestników debaty publicznej
Unia Europejska zauważyła problem rosnącej liczby strategicznych powództw zmierzających do stłumienia debaty publicznej, które dotyczą dziennikarzy, organizacji pozarządowych (NGO), nauczycieli akademickich i społeczeństwa obywatelskiego w UE. Parlament UE stwierdził, że potrzebne są środki ustawodawcze w dziedzinie prawa procesowego cywilnego i karnego, takie jak mechanizm oddalenia na wczesnym etapie roszczenia w przypadku stanowiących nadużycie powództw cywilnych, prawo do zwrotu całości kosztów poniesionych przez pozwanego oraz prawo do rekompensaty za poniesione szkody.
Wynikiem tej inicjatywy jest uchwalenie Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2024/1069 z 11 kwietnia 2024 roku w sprawie ochrony osób, które angażują się w debatę publiczną, przed oczywiście bezzasadnymi roszczeniami lub stanowiącymi nadużycie postępowaniami sądowymi („strategiczne powództwa zmierzające do stłumienia debaty publicznej”).
Państwa członkowskie zobowiązane są wprowadzić w życie przepisy ustawowe, wykonawcze i administracyjne niezbędne do wykonania dyrektywy dotyczącej SLAPP do 7 maja 2026 roku.
Zakres ochrony wynikającej z unijnej dyrektywy
Dyrektywę stosuje się do spraw o charakterze cywilnym lub handlowym mających skutki transgraniczne będących przedmiotem postępowania cywilnego, w tym postępowań dotyczących stosowania środków tymczasowych i zabezpieczających oraz powództw wzajemnych, niezależnie od rodzaju sądu lub trybunału.
Gwarancje proceduralne
Państwa członkowskie zapewniają, by w przypadku wszczęcia postępowania sądowego przeciwko osobom fizycznym lub prawnym ze względu na ich zaangażowanie w debatę publiczną, osoby te mogły złożyć, zgodnie z prawem krajowym, wniosek o:
- udzielenie zabezpieczenia;
- oddalenie na wczesnym etapie oczywiście bezzasadnego roszczenia;
- zastosowanie środków ochrony prawnej przed stanowiącymi nadużycie postępowaniami sądowymi zmierzającymi do stłumienia debaty publicznej.
Sąd lub trybunał rozpoznający sprawę może stosować z urzędu środki dotyczące gwarancji proceduralnych.
Przepisy krajowe powinny gwarantować, aby wnioski były rozpatrywane w trybie przyspieszonym zgodnie z prawem krajowym, z uwzględnieniem okoliczności sprawy, prawa do skutecznego środka ochrony prawnej i prawa dostępu do bezstronnego sądu.
Późniejsze zmiany roszczenia lub wniosków dokonane przez powoda, w tym cofnięcie roszczenia, w postępowaniu sądowym wszczętym przeciwko osobom fizycznym lub prawnym ze względu na ich zaangażowanie w debatę publiczną, nie powinny uniemożliwiać pozwanemu złożenia wniosku o zastosowanie środków ochrony prawnej przewidzianej dyrektywą.
Sąd lub trybunał rozpoznający sprawę w postępowaniu sądowym wszczętym przeciwko osobom fizycznym lub prawnym ze względu na ich zaangażowanie w debatę publiczną, powinien mieć możliwość zgodzić się na to, by stowarzyszenia, organizacje, związki zawodowe i inne podmioty, które mają, zgodnie z kryteriami określonymi w ich prawie krajowym, uzasadniony interes w ochronie lub propagowaniu praw osób zaangażowanych w debatę publiczną, mogły udzielać wsparcia pozwanemu, za jego zgodą, lub mogły przekazywać informacje w ramach tego postępowania zgodnie z prawem krajowym.
W takim postępowaniu sądowym sąd lub trybunał rozpoznający sprawę powinien móc żądać, bez uszczerbku dla prawa dostępu do wymiaru sprawiedliwości, udzielenia przez powoda zabezpieczenia na pokrycie szacunkowych kosztów postępowania, które mogą obejmować poniesione przez pozwanego koszty zastępstwa procesowego oraz, jeżeli prawo krajowe tak stanowi, szkód.
Ciężar dowodu i uzasadnienie roszczeń
Ciężar dowodu, że roszczenie jest zasadne, powinien spoczywać na powodzie, który wytacza powództwo.
Państwa członkowskie powinny zapewnić, aby w przypadku złożenia przez pozwanego wniosku o oddalenie na wczesnym etapie roszczenia, na powodzie spoczywał obowiązek uzasadnienia roszczenia, by sąd mógł ocenić, czy nie jest ono oczywiście bezzasadne.
Państwa członkowskie zapewniają ponadto, by od orzeczenia o oddaleniu na wczesnym etapie roszczenia przysługiwał środek odwoławczy.
Środki ochrony prawnej przed nadużyciem w ramach SLAPP
Państwa członkowskie zapewniają, aby powód, który wszczął stanowiące nadużycie postępowanie sądowe zmierzające do stłumienia debaty publicznej, mógł zostać obciążony wszystkimi rodzajami kosztów postępowania, które mogą zostać przyznane na podstawie prawa krajowego, w tym pełnymi kosztami zastępstwa procesowego poniesionymi przez pozwanego, chyba że koszty takie są nadmierne.
Jeżeli prawo krajowe nie gwarantuje pełnego zwrotu kosztów zastępstwa procesowego ponad to, co zostało określone w tabelach opłat ustawowych, państwa członkowskie powinny zapewnić przy użyciu innych środków dostępnych na mocy prawa krajowego, by koszty takie zostały w pełni pokryte.
Ponadto państwa członkowskie zobowiązane są zapewnić, by sądy lub trybunały rozpoznające sprawę w stanowiącym nadużycie postępowaniu sądowym zmierzającym do stłumienia debaty publicznej mogły nakładać na stronę, która wszczęła to postępowanie, skuteczne, proporcjonalne i odstraszające kary lub inne równie skuteczne stosowne środki, w tym wypłatę rekompensaty za poniesione szkody lub opublikowanie orzeczenia sądowego, jeżeli środki takie są przewidziane w prawie krajowym.
Ochrona przed roszczeniami wydanymi w państwach trzecich
Państwa członkowskie zapewniają, aby odmawiano uznania i wykonania wyroku wydanego w państwie trzecim w postępowaniu sądowym zmierzającym do uniemożliwienia zaangażowania w debatę publiczną osoby fizycznej lub prawnej mającej miejsce zamieszkania lub siedzibę w danym w państwie członkowskim, jeżeli postępowanie to zostanie uznane za oczywiście bezzasadne lub stanowiące nadużycie zgodnie z prawem państwa członkowskiego, w którym wystąpiono o takie uznanie lub wykonanie.
W przypadku, gdy stanowiące nadużycie postępowanie sądowe zmierzające do stłumienia debaty publicznej zostało wszczęte w sądzie lub trybunale w państwie trzecim przez powoda mającego miejsce zamieszkania lub siedzibę poza Unią przeciwko osobie fizycznej lub prawnej mającej miejsce zamieszkania lub siedzibę w państwie członkowskim, państwa członkowskie powinny zapewnić, aby osoba taka mogła dochodzić przed właściwymi dla jej miejsca zamieszkania lub siedziby sądami lub trybunałami rekompensaty za poniesione szkody i zwrotu poniesionych kosztów w związku z postępowaniem przed sądem lub trybunałem w państwie trzecim.
