Umowy w polskim prawie cywilnym muszą być zgodne nie tylko z wolą samych stron, ale także z przepisami prawa oraz zasadami współżycia społecznego. Czy taka regulacja oznacza, że kontrahenci mogą całkowicie swobodnie kształtować swoje zobowiązania? Strony mogą w różny sposób ukształtować odpowiedzialność odszkodowawczą w zawieranych umowach. W przypadku braku szczególnego uregulowania tych kwestii w umowie, w sytuacji wystąpienia szkody w wyniku np. nieprawidłowego wykonywania umowy, stronie przysługuje roszczenie o odszkodowanie na zasadach ogólnych, wynikających z Kodeksu cywilnego. Czy dopuszczalne jest zrzeczenie się odszkodowania w sytuacji, gdy umowa nie zostanie prawidłowo wykonana? Dowiesz się z artykułu.
Zasada swobody umów i prawo do odszkodowania
Zgodnie z treścią art. 3531 Kodeksu cywilnego, strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Powyższy przepis wyraża tzw. zasadę swobody umów, która w praktyce oznacza, że strony danego zobowiązania mogą kształtować treść zawieranego kontraktu zgodnie ze swoją wolą i w dosyć dowolny sposób, o ile jednak nie będzie on naruszał obowiązującego prawa. Swoboda umów nie oznacza jednak pełnej dowolności przy kształtowaniu kontraktu. Jeśli kontrahenci nie dostosują się do obowiązującego prawa, kontrakt może zostać uznany za nieważny w całości lub odpowiedniej części. Naruszenie zasady swobody umów może wiązać się z wieloma różnymi postanowieniami zawartymi w kontrakcie, również jeśli chodzi o szeroko rozumiane kwestie odszkodowawcze.
Zgodnie z treścią art. 471 i 473 kc dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi. Dłużnik może przez umowę przyjąć odpowiedzialność za niewykonanie lub za nienależyte wykonanie zobowiązania z powodu oznaczonych okoliczności, za które na mocy ustawy odpowiedzialności nie ponosi. Nieważne jest zastrzeżenie, że dłużnik nie będzie odpowiedzialny za szkodę, którą może wyrządzić wierzycielowi umyślnie. Z treści powyższych przepisów możemy odczytać, że stronom każdej umowy przysługuje prawo do modyfikowania zakresu odpowiedzialności odszkodowawczej w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania umowy, o ile jednak zachowanie sprawcy było niezawinione. Orzecznictwo stoi na stanowisku, że odpowiedzialność odszkodowawcza dłużnika umownego może zostać całkowicie wyłączona, jeśli niewykonanie lub nienależyte wykonanie nastąpiłoby bez jego winy. Niedopuszczalne jest jednak całkowite wyłączenie odpowiedzialności takiej osoby, gdy jej działania miały charakter zawiniony, a więc gdy celowo nie chciała wykonać swojego zobowiązania lub zrobiła to niedbale.
„Ustalenie granicy wysokości dochodzenia odszkodowania »na poziomie niższym niż możliwa szkoda (do 70% wynagrodzenia umownego)« nie stanowi nadużycia prawa przez zamawiającego, ponieważ nie narusza bezwzględnie obowiązującego prawa, równowagi stron umowy, praw podmiotowych wykonawców, a także zasady proporcjonalności i jest prawem obu stron.”
Wyrok KIO z 11 października 2024 roku (sygn. akt KIO 3394/24):
„Zgodnie z art. 473 § 2 KC nie można wyłączyć odpowiedzialności odszkodowawczej, jeśli jest wynikiem winy umyślnej wykonawcy, natomiast dopuszczalne jest umowne rozszerzenie odpowiedzialności na okoliczności, za które wykonawca odpowiedzialności nie ponosi. Jeżeli Zamawiający wyraźnie wskazał, że wykonawca będzie odpowiedzialny za szkodę z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy z przyczyn leżących po stronie wykonawcy, to nie doszło do rozszerzenia odpowiedzialności na okoliczności, za które wykonawca odpowiedzialności nie ponosi lub na te, za które odpowiedzialność ponosi zamawiający.”
Odszkodowanie na zasadach ogólnych - czy strony mogą wyłączyć możliwość jego dochodzenia?
Strony umowy mogą wpisać do swojego kontraktu kary umowne w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania o charakterze niepieniężnym. Co do zasady nie wyklucza to jednak stosowania ogólnych zasad odszkodowawczych, gdy jedna ze stron nie wykona swojego obowiązku lub zrobi to nieprawidłowo. Jeśli kontrahenci nie wyłączą odpowiedzialności na zasadach kc, wówczas w grę wchodzi odszkodowanie wyłącznie z tytułu kary umownej.
Przykład 1.
Pan Karol i pan Marcin podpisali umowę o roboty budowlane, w której wpisali kary umowne za nieterminowe wykonanie prac. Strony nie odniosły się jednak w żaden sposób do możliwości dochodzenia odszkodowania na zasadach ogólnych. Pan Marcin nie wykonał wszystkich swoich obowiązków i dodatkowo uszkodził kilka przedmiotów należących do pana Karola. Wysokość kary umownej okazała się zbyt niska, aby pokryć szkody, które powstały. Czy pan Karol ma możliwość dochodzenia odszkodowania także na zasadach ogólnych, tj. kwoty przewyższającej wartość kary umownej?
Nie, ponieważ w umowie wpisano karę umowną bez możliwości dochodzenia odszkodowania przewyższającego jej wartość.
Przykład 2.
Pani Paulina i pani Iga podpisały umowę o dzieło, w której wpisały kilka kar umownych. W treści zobowiązania znalazł się dodatkowo zapis, zgodnie z którym każda ze stron ma prawo dochodzić odszkodowania na zasadach ogólnych także, gdy będzie ono przewyższało wysokość zapłaconej kary umownej. W trakcie wykonywania umowy pani Paulina poniosła szkodę wyrządzoną przez panią Igę, okazało się jednak, że jest ona znacznie wyższa niż zastrzeżona kara umowna. Pani Iga nie zgadza się na zapłatę wyższego odszkodowania niż to, które zostało ustalone karami umownymi. Czy pani Paulina ma prawo dochodzenia odszkodowania na zasadach ogólnych niezależnie od wysokości zapłaconej kary umownej?
Tak, ponieważ strony wpisały taką możliwość do swojej umowy.
Przykład 3.
Strony zobowiązania wpisały do swojej umowy karę umowną i jednocześnie zapis o całkowitym wyłączeniu możliwości dochodzenia odszkodowania na zasadach ogólnych. Wykonawca postanowił celowo wykonać swoje obowiązki z dużym opóźnieniem, przez co zamawiający poniósł dużą szkodę. Poszkodowany uznał, że zastrzeżona w kontrakcie kara umowna nie zaspokoi jego roszczeń, jednak obawia się, że nie może żądać zapłaty odszkodowania na zasadach ogólnych, ponieważ taka możliwość została wyłączona przez obie strony. Czy dochodzenie odszkodowania na zasadach ogólnych jest w tym przypadku możliwe?
Tak, ponieważ orzecznictwo stoi na stanowisku, że wyłączenie możliwości dochodzenia odszkodowania wobec dłużnika, który w zawiniony sposób nie wykonuje lub źle wykonuje swoje obowiązki, jest postanowieniem sprzecznym z prawem, a przez to nieważnym i nieskutecznym. Zamawiający może więc dochodzić odszkodowania od sprawcy.
Jak zauważył Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyroku z 25 października 1996 roku (sygn. akt I ACr 822/96), nieważność zastrzeżenia wyłączającego odpowiedzialność dłużnika za szkodę wyrządzoną umyślnie (art. 473 §2 kc) dotyczy również odpowiedzialności dłużnika za osoby trzecie (art. 474 kc). Takie rozstrzygnięcie oznacza więc brak skutecznej możliwości wyłączenia odpowiedzialności odszkodowawczej w przypadku zawinionego zachowania dłużnika, a także osoby trzeciej, która działała na jego polecenie. Dopuszczalne jest jednak wyłączenie możliwości dochodzenia odszkodowania na zasadach ogólnych, gdy działanie lub zaniechanie dłużnika będzie niezawinione.
Przykład 4.
Pan Kamil i pan Kacper podpisali umowę zlecenia, w której widniał zapis o wyłączeniu możliwości dochodzenia odszkodowania, jeżeli jedna ze stron spowoduje szkodę względem drugiej bez swojej winy. Pan Kamil podczas wykonywania obowiązków bez swojej winy zniszczył część materiałów pana Kacpra, przez co ten poniósł dosyć wysoką szkodę. Poszkodowany uznał, że w tej sytuacji zapis umowny nie obowiązuje i wezwał pana Kamila do zapłaty odszkodowania na zasadach umownych – czy miał do tego prawo?
Nie, ponieważ strony mogą wyłączyć odpowiedzialność odszkodowawczą w przypadku niezawinionego zachowania sprawcy szkody, co jest także zgodne z obowiązującym prawem. Gdyby pan Kacper wyrządził szkodę ze swojej winy, wówczas nie można byłoby wyłączyć jego odpowiedzialności
Podsumowanie
W umowie cywilnoprawnej istnieje możliwość wyłączenia odpowiedzialności odszkodowawczej, jeżeli dłużnik wyrządzi szkodę bez swojej winy. Orzecznictwo nie pozwala jednak na wyłączenie takiej odpowiedzialności wtedy, gdy szkoda powstała z winy jednej ze stron. Wprowadzenie do umowy kar umownych przekreśla możliwość dochodzenia odszkodowania na zasadach ogólnych, które będzie przewyższało wartość kar umownych, gdy strony nie odniosły się do takiej możliwości lub zakazały jej wprost w swoim kontrakcie. Jeśli strony umieściły w umowie zapis pozwalający na dochodzenie odszkodowania przewyższającego kary umowne, to takie postanowienie jest skuteczne i wiążące.
