Zamówienia publiczne odgrywają kluczową rolę w gospodarce każdego państwa, wpływając na rozwój różnych sektorów, takich jak budownictwo, usługi, IT czy transport. Jednym z istotnych elementów, które towarzyszą realizacji zamówień publicznych, jest kwestia zatrudniania pracowników. Wprowadzenie obowiązku zatrudniania pracowników przy realizacji zamówień publicznych ma na celu nie tylko ochronę praw pracowniczych, ale także promowanie stabilnych form zatrudnienia i przeciwdziałanie nadużyciom w zakresie stosowania umów cywilnoprawnych. Jakie są prawne podstawy tego obowiązku, jego znaczenie oraz konsekwencje dla wykonawców i zamawiających? Czym są klauzule społeczne? O tym poniżej.
Klauzule społeczne i środowiskowe w zamówieniach publicznych
Zamawiający może określić w ogłoszeniu o zamówieniu lub dokumentach zamówienia wymagania związane z realizacją zamówienia, które mogą obejmować aspekty gospodarcze, środowiskowe, społeczne, związane z innowacyjnością, zatrudnieniem lub zachowaniem poufnego charakteru informacji przekazanych wykonawcy w toku realizacji zamówienia.
Wymagania te mogą dotyczyć w szczególności:
- zastosowania określonych środków zarządzania środowiskowego;
- zatrudnienia bezrobotnych w rozumieniu Ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy;
- zatrudnienia osób poszukujących pracy, niepozostających w zatrudnieniu lub niewykonujących innej pracy zarobkowej, w rozumieniu ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy;
- zatrudnienia osób usamodzielnianych, o których mowa w art. 140 ust. 1 i 2 Ustawy z dnia 9 czerwca 2011 roku o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej;
- zatrudnienia młodocianych, o których mowa w przepisach prawa pracy, w celu przygotowania zawodowego;
- zatrudnienia osób z niepełnosprawnościami w rozumieniu Ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych;
- zatrudnienia innych osób niż określone w lit. a-e, o których mowa w Ustawie z dnia 13 czerwca 2003 roku o zatrudnieniu socjalnym lub we właściwych przepisach państw członkowskich Unii Europejskiej lub Europejskiego Obszaru Gospodarczego;
- zatrudnienia osób do 30. roku życia oraz po ukończeniu 50. roku życia, mających status osoby poszukującej pracy, bez zatrudnienia.
W przypadku gdy zamawiający przewiduje wymagania, o których mowa w ust. 1, w dokumentach zamówienia określa w szczególności sposób dokumentowania spełniania przez wykonawcę tych wymagań, uprawnienia zamawiającego w zakresie kontroli spełniania przez wykonawcę tych wymagań oraz sankcje z tytułu ich niespełnienia.
Wymogi związane z zatrudnieniem pracowników
Zgodnie z art. 95 Prawa zamówień publicznych zamawiający może, a w niektórych przypadkach musi wymagać od wykonawcy zatrudnienia pracowników na podstawie umowy o pracę, jeśli czynności te spełniają określone warunki.
Zamawiający określa w ogłoszeniu o zamówieniu lub dokumentach zamówienia na usługi lub roboty budowlane wymagania związane z realizacją zamówienia w zakresie zatrudnienia przez wykonawcę lub podwykonawcę na podstawie stosunku pracy osób wykonujących wskazane przez zamawiającego czynności w zakresie realizacji zamówienia, jeżeli wykonanie tych czynności polega na wykonywaniu pracy w sposób określony w art. 22 § 1 Ustawy z dnia 26 czerwca 1974 roku – Kodeks pracy.
Zgodnie z art. 22 § 1 kp przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca – do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem.
W przypadku gdy zamawiający przewiduje wymagania, o których mowa wyżej, określa w dokumentach zamówienia w szczególności:
- rodzaj czynności związanych z realizacją zamówienia, których dotyczą wymagania zatrudnienia na podstawie stosunku pracy przez wykonawcę lub podwykonawcę osób wykonujących czynności w trakcie realizacji zamówienia;
- sposób weryfikacji zatrudnienia tych osób;
- uprawnienia zamawiającego w zakresie kontroli spełniania przez wykonawcę wymagań związanych z zatrudnianiem tych osób oraz sankcji z tytułu niespełnienia tych wymagań.
Postanowienia umowy dotyczące weryfikacji obowiązku zatrudnienia pracowników
W przypadku umowy, której przedmiotem są roboty budowlane lub usługi, przewidującej wymagania dotyczące zatrudniania pracowników, w jej treści zawiera się postanowienia dotyczące sposobu dokumentowania zatrudnienia oraz kontroli spełniania przez wykonawcę lub podwykonawcę wymagań dotyczących zatrudnienia na podstawie umowy o pracę oraz postanowienia dotyczące sankcji z tytułu niespełnienia wymagań.
W celu weryfikacji zatrudniania, przez wykonawcę lub podwykonawcę, na podstawie umowy o pracę, osób wykonujących wskazane przez zamawiającego czynności w zakresie realizacji zamówienia, umowa przewiduje możliwość żądania przez zamawiającego w szczególności:
- oświadczenia zatrudnionego pracownika;
- oświadczenia wykonawcy lub podwykonawcy o zatrudnieniu pracownika na podstawie umowy o pracę;
- poświadczonej za zgodność z oryginałem kopii umowy o pracę zatrudnionego pracownika;
- innych dokumentów zawierających informacje, w tym dane osobowe niezbędne do weryfikacji zatrudnienia na podstawie umowy o pracę, w szczególności imię i nazwisko zatrudnionego pracownika, datę zawarcia umowy o pracę, rodzaj umowy o pracę i zakres obowiązków pracownika.
Wymogi związane z zakładem pracy chronionej
Zamawiający może zastrzec w ogłoszeniu o zamówieniu, że o udzielenie zamówienia mogą ubiegać się wyłącznie wykonawcy mający status zakładu pracy chronionej, spółdzielnie socjalne oraz inni wykonawcy, których głównym celem lub głównym celem działalności ich wyodrębnionych organizacyjnie jednostek, które będą realizowały zamówienie, jest społeczna i zawodowa integracja osób społecznie marginalizowanych, w szczególności:
- osób z niepełnosprawnościami w rozumieniu Ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych;
- bezrobotnych w rozumieniu ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy;
- osób poszukujących pracy, niepozostających w zatrudnieniu lub niewykonujących innej pracy zarobkowej, w rozumieniu ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy;
- osób usamodzielnianych, o których mowa w art. 140 ust. 1 i 2 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej;
- osób pozbawionych wolności lub zwalnianych z zakładów karnych, o których mowa w Ustawie z dnia 6 czerwca 1997 roku – Kodeks karny wykonawczy, mających trudności w integracji ze środowiskiem;
- osób z zaburzeniami psychicznymi w rozumieniu Ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 roku o ochronie zdrowia psychicznego;
- osób bezdomnych w rozumieniu Ustawy z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej;
- osób, które uzyskały w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy lub ochronę uzupełniającą, o których mowa w Ustawie z dnia 13 czerwca 2003 roku o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej;
- osób do 30. roku życia oraz po ukończeniu 50. roku życia, mających status osoby poszukującej pracy, bez zatrudnienia;
- osób będących członkami mniejszości znajdującej się w niekorzystnej sytuacji, w szczególności będących członkami mniejszości narodowych i etnicznych w rozumieniu Ustawy z dnia 6 stycznia 2005 roku o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym
– pod warunkiem, że procentowy wskaźnik zatrudnienia osób należących do jednej lub więcej kategorii, o których mowa wyżej, jest nie mniejszy niż 30% osób zatrudnionych u wykonawcy albo w jego jednostce, która będzie realizowała zamówienie.
W przypadku udzielenia zamówienia przywięziennemu zakładowi pracy, zakładowi pracy chronionej, spółdzielni socjalnej lub innemu ww. wykonawcy wartość procentowego wskaźnika ustala się w odniesieniu do ogólnego zatrudnienia w tym podmiocie osób społecznie marginalizowanych.
W przypadku, o którym mowa wyżej, zamawiający może żądać dokumentów lub oświadczeń potwierdzających:
- status wykonawcy jako zakładu pracy chronionej lub spółdzielni socjalnej lub dokumentów potwierdzających prowadzenie przez wykonawcę lub przez jego wyodrębnioną organizacyjnie jednostkę, która będzie realizowała zamówienie, działalności, której głównym celem jest społeczna i zawodowa integracja osób społecznie marginalizowanych;
- procentowy wskaźnik zatrudnienia osób należących do jednej lub więcej kategorii, o których mowa wyżej, zatrudnionych przez zakłady pracy chronionej, spółdzielnie socjalne lub wykonawcę, lub jego wyodrębnioną organizacyjnie jednostkę, która będzie realizowała zamówienie.
