Przepisy prawa pracy gwarantują zatrudnionym przerwy na spożycie posiłku. Jednak w sytuacji, gdy praca wykonywana jest w warunkach szczególnie uciążliwych, na pracodawcy spoczywają dodatkowe obowiązki. Jednym z kluczowych jest zapewnienie pracownikom nieodpłatne posiłki profilaktyczne, który ma na celu ochronę jego zdrowia i regenerację sił.
Przerwa na posiłek w pracy
Prawo do spożywania posiłków w pracy jest regulowane przede wszystkim przez art. 134 Kodeksu pracy (kp). Przepis ten wprowadza przerwę w pracy, której czas trwania jest uzależniony od dobowego wymiaru pracy zatrudnionego. Podczas takiej przerwy pracownik może spożywać dowolne posiłki, choć nie jest to oczywiście obowiązkowe. Zgodnie z powyższą regulacją, jeśli dobowy wymiar czasu pracy:
- wynosi co najmniej 6 godzin – pracownik ma prawo do przerwy w pracy trwającej co najmniej 15 minut;
- jest dłuższy niż 9 godzin – pracownik ma prawo do dodatkowej przerwy w pracy trwającej co najmniej 15 minut;
- jest dłuższy niż 16 godzin – pracownik ma prawo do kolejnej przerwy w pracy trwającej co najmniej 15 minut.
Niezależnie od tego, zgodnie z regulacją zawartą w art. 141 kp, pracodawca może wprowadzić jedną przerwę niewliczaną do czasu pracy, w wymiarze nieprzekraczającym 60 minut, przeznaczoną na spożycie posiłku lub załatwienie spraw osobistych. Wprowadza się ją w układzie zbiorowym pracy lub regulaminie pracy albo w umowie o pracę, jeżeli pracodawca nie jest objęty układem zbiorowym pracy lub nie jest obowiązany do ustalenia regulaminu pracy.
Przerwa na posiłek w pracy, która znajduje oparcie w art. 134 i 141 kp, nie oznacza jednak, że to pracodawca ma obowiązek sfinansować posiłek zatrudnionemu. Może to oczywiście zrobić na własnych warunkach, jednak nie zawsze jest to praktykowane. Zupełnie innym zagadnieniem są jednak posiłki profilaktyczne.
Posiłki profilaktyczne w pracy
Posiłki profilaktyczne są pożywieniem szczególnego rodzaju. Ich zadaniem jest dostarczenie pracownikom niezbędnej energii oraz składników odżywczych, które pozwalają utrzymać odpowiednią kondycję fizyczną i psychiczną zatrudnionych. Posiłki profilaktyczne zapobiegają wypadkom i chorobom zawodowym. Już teraz warto dodać, że zapewnienie posiłków profilaktycznych jest obowiązkiem pracodawcy, a nie jego dobrą wolą. Niedopełnienie tego obowiązku może skutkować konsekwencjami prawnymi, w tym nałożeniem kar finansowych przez Państwową Inspekcję Pracy.
Obowiązek zapewnienia posiłków i napojów profilaktycznych reguluje art. 232 kp oraz szczegółowo Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 maja 1996 roku w sprawie profilaktycznych posiłków i napojów. Głównym celem tych regulacji jest zapobieganie negatywnym skutkom zdrowotnym wynikającym z wykonywania pracy w szczególnie uciążliwych warunkach, takich jak duży wysiłek fizyczny czy praca w niskich lub wysokich temperaturach. Rozporządzenie w sprawie profilaktycznych posiłków i napojów jasno określa warunki, w jakich pracownikom przysługują posiłki. Posiłki te należy zapewnić pracownikom wykonującym prace:
- związane z wysiłkiem fizycznym powodującym w ciągu zmiany roboczej efektywny wydatek energetyczny organizmu powyżej 2000 kcal (8374 kJ) u mężczyzn i powyżej 1100 kcal (4605 kJ) u kobiet;
- związane z wysiłkiem fizycznym powodującym w ciągu zmiany roboczej efektywny wydatek energetyczny organizmu powyżej 1500 kcal (6280 kJ) u mężczyzn i powyżej 1000 kcal (4187 kJ) u kobiet, wykonywane w pomieszczeniach zamkniętych, w których ze względów technologicznych utrzymuje się stale temperatura poniżej 10 st. C lub wskaźnik obciążenia termicznego (WBGT) wynosi powyżej 25 st. C;
- związane z wysiłkiem fizycznym powodującym w ciągu zmiany roboczej efektywny wydatek energetyczny organizmu powyżej 1500 kcal (6280 kJ) u mężczyzn i powyżej 1000 kcal (4187 kJ) u kobiet, wykonywane na otwartej przestrzeni w okresie zimowym, przy czym za okres zimowy uważa się okres od 1 listopada do 31 marca;
- pod ziemią;
- przy usuwaniu skutków klęsk żywiołowych i innych zdarzeń losowych.
Ważne jest, aby pamiętać, że pracodawca jest zobowiązany do zapewnienia posiłków profilaktycznych również w sytuacji, gdy pracownik wykonuje pracę, która spełnia kryteria wysiłku energetycznego, ale nie jest związana z ekspozycją na ekstremalne temperatury.
Charakterystyka posiłków profilaktycznych
Posiłki profilaktyczne powinny być wydawane w dniach wykonywania prac uzasadniających ich przyznanie i powinny zawierać co najmniej:
- 50–55% węglowodanów,
- 30–35% tłuszczów,
- 15% białek.
Wartość kaloryczna posiłku powinna wynosić około 1000 kcal. Pracodawca ma obowiązek zapewnić pracownikowi posiłek w formie gotowej do spożycia. Co do zasady nie jest dopuszczalne wydawanie surowych produktów do samodzielnego przygotowania. Posiłki i napoje wydawane są pracownikom w dniach wykonywania prac uzasadniających ich wydawanie. Posiłki powinny być wydawane w czasie regulaminowych przerw w pracy, w zasadzie po 3–4 godzinach pracy. Napoje powinny być natomiast dostępne dla pracowników w ciągu całej zmiany roboczej.
Wyrok WSA w Warszawie z 17 lutego 2019 roku (sygn. akt III SA/Wa 2839/08)
Zgodnie z przepisami prawa pracy, jeżeli pracownicy są zatrudnieni w warunkach szczególnie uciążliwych, pracodawca ma obowiązek nieodpłatnie zapewnić im posiłki profilaktyczne. Jeżeli nie ma on możliwości bezpośredniego wydawania takich posiłków, może np. wydawać produkty spożywcze, z których pracownicy sami przyrządzą sobie posiłek.
W myśl ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych zwolnione od opodatkowania są m.in. świadczenia rzeczowe, np. produkty żywnościowe, przysługujące pracownikom na podstawie przepisów o BHP. Spotyka się czasem praktykę, że pracownicy sami nabywają produkty do posiłków profilaktycznych, zaś pracodawca zwraca im koszty na podstawie faktur zakupowych. W takim przypadku zwrot kosztów będzie podlegał zwolnieniu od ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych tylko wówczas, gdy pracownicy będą działali na rzecz i w imieniu pracodawcy, tj. gdy faktury zakupowe będą wystawiane na pracodawcę. Skorzystanie ze zwolnienia jest natomiast wykluczone, jeżeli faktury zakupowe będą wystawiane na samych pracowników.
Forma zapewnienia posiłków profilaktycznych
Pracodawca ma kilka możliwości zapewnienia posiłków profilaktycznych, tj. poprzez:
- dostarczanie posiłków do zakładu pracy – np. w zakładowej stołówce lub zamawiając catering do firmy;
- umożliwienie pracownikom korzystania z punktów gastronomicznych. W takim przypadku pracodawca powinien pokrywać koszty posiłków profilaktycznych. Może to być realizowane również w formie bonów żywieniowych, kart obiadowych lub innych form płatności;
- wydawanie produktów żywnościowych. W wyjątkowych sytuacjach, gdy pracodawca nie ma możliwości zapewnienia posiłku w innej formie, może wydać pracownikowi produkty żywnościowe do przygotowania we własnym zakresie. Należy jednak pamiętać, że jest to rozwiązanie dopuszczalne tylko w ostateczności i nie zwalnia pracodawcy z odpowiedzialności za zapewnienie posiłku o odpowiedniej wartości odżywczej i kalorycznej.
Zgodnie ze wskazanym wcześniej rozporządzeniem pracodawca nie może wypłacać ekwiwalentu pieniężnego w zamian za posiłki profilaktyczne. Niektórzy prawnicy twierdzą jednak, że od powyższej reguły istnieje jeden ważny wyjątek. Gdy z obiektywnych przyczyn nie ma możliwości zapewnienia posiłku profilaktycznego, pracodawca może zdecydować się na wypłatę ekwiwalentu. Taka sytuacja mogłaby mieć miejsce np. w przypadku pracy w terenie, gdzie brak jest dostępu do punktów gastronomicznych, a dostarczenie posiłku jest po prostu niemożliwe. W takiej sytuacji pracodawca powinien wypłacić ekwiwalent w wysokości umożliwiającej zakup posiłku zgodnego z wymaganymi normami. Nie powinno to być jednak praktyką.
Podsumowanie
Zapewnienie bezpłatnych posiłków profilaktycznych jest ważnym elementem dbania o bezpieczeństwo i zdrowie pracowników, a także o efektywność ich pracy. Pracodawcy powinni traktować ten obowiązek poważnie, dokładnie analizując warunki pracy i dbając o to, by posiłki były dostarczane zgodnie z przepisami. Prawidłowe stosowanie regulacji prawnych, w połączeniu z odpowiednią analizą warunków pracy pozwala uniknąć problemów prawnych i przyczynia się do budowania pozytywnego wizerunku firmy, która dba o swoich pracowników. Pamiętajmy, że inwestycja w zdrowie i dobre samopoczucie załogi zawsze procentuje.
