Czynniki biologiczne stwarzające szczególne zagrożenie dla pracownika

W 2 części cyklu artykułów poświęconych problematyce zatrudniania pracowników w warunkach stwarzających szczególne zagrożenie dla życia lub zdrowia zajmiemy się szkodliwymi czynnikami biologicznymi występującymi w środowisku pracy. Jakie środki eliminujące lub ograniczające narażenie na działanie wspomnianych czynników powinien zastosować pracodawca? Jakie ma inne obowiązki? Odpowiedzi na te pytania zostały zawarte w niniejszym tekście.

Ochrona pracowników przed szkodliwymi czynnikami biologicznymi – podstawy prawne

Pracodawca jest obowiązany chronić zdrowie i życie pracowników przez zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki – wynika to z postanowień Ustawy z dnia 26 czerwca 1974 roku – Kodeks pracy, zwanej dalej „kp”. W dalszych postanowieniach kp uściślono obowiązki pracodawcy, który zatrudnia pracowników w warunkach narażenia na szkodliwe czynniki biologiczne.

Obowiązki pracodawcy w omawianym zakresie normują przepisy Rozporządzenia Ministra Zdrowia (MZ) z dnia 22 kwietnia 2005 roku w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki, zwanego dalej „rozp. w sprawie szkodliwych czynników”.

Rodzaje szkodliwych czynników biologicznych oraz ich klasyfikacja i wykaz prac narażających na te czynniki

Zgodnie z § 2 ust. 2 wskazanego powyżej aktu wykonawczego czynniki biologiczne mogące być przyczyną zakażenia, alergii lub zatrucia obejmują:

• drobnoustroje komórkowe, w tym zmodyfikowane genetycznie;
• jednostki bezkomórkowe zdolne do replikacji lub przenoszenia materiału genetycznego, w tym zmodyfikowane genetycznie;
• hodowle komórkowe;
• pasożyty wewnętrzne człowieka.

Należy podkreślić, że ostatnia aktualizacja klasyfikacji i wykazu szkodliwych czynników biologicznych oraz wykazu prac narażających nastąpiła 29 grudnia 2020 roku i była następstwem publikacji Rozporządzenia MZ z dnia 11 grudnia 2020 roku (Dz.U. poz. 2234). Wskazana nowela podyktowana była m.in. koniecznością uwzględnienia zapisów związanych ze zwalczaniem epidemii.

W wykazie prac narażających pracowników na działanie czynników biologicznych znajdują się prace w jednostkach ochrony służby zdrowia, w tym w pomieszczeniach izolacyjnych i zakładach, gdzie są wykonywane badania pośmiertne.

Środki zapobiegawcze stosowane przez pracodawcę

W rozumieniu rozp. w sprawie szkodliwych czynników środkami zapobiegawczymi, jakie powinien stosować pracodawca, są wszelkie dostępne środki eliminujące narażenie lub ograniczające stopień narażenia pracowników na szkodliwe czynniki biologiczne.

W przypadku gdy pracownik jest zatrudniony w warunkach narażenia na działanie szkodliwego czynnika biologicznego zakwalifikowanego do grupy 1 zagrożenia (Czynniki, przez które wywołanie chorób u ludzi jest mało prawdopodobne), pracodawca wykorzystuje środki zapobiegawcze określone w przepisach z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy (bhp). Jeżeli w środowisku pracy występują:

• mikroorganizmy genetycznie zmodyfikowane, co do których istnieje podejrzenie, że mogą wykazywać właściwości chorobotwórcze – pracodawca, w zakresie swojej właściwości, zapewnia warunki określone w Ustawie z dnia 22 czerwca 2001 roku o mikroorganizmach i organizmach genetycznie zmodyfikowanych;
• mikroorganizmy o nieustalonej przynależności gatunkowej, co do których istnieje podejrzenie, że mogą wykazywać właściwości chorobotwórcze – pracodawca, w zakresie swojej właściwości, zapewnia środki zapobiegawcze przewidziane dla szkodliwego czynnika biologicznego zakwalifikowanego do najwyższej grupy zagrożenia.

Ocena ryzyka zawodowego

Przed wyborem środka zapobiegawczego pracodawca dokonuje oceny ryzyka zawodowego zgodnie z zasadami określonymi w § 5 ust. 1 i 2 rozp. w sprawie szkodliwych czynników. Oznacza to konieczność uwzględnienia m.in.:

• klasyfikacji i wykazu szkodliwych czynników biologicznych;
• rodzaju, stopnia oraz czasu trwania narażenia na działanie szkodliwego czynnika biologicznego;
• informacji na temat: potencjalnego działania alergizującego lub toksycznego szkodliwego czynnika biologicznego, choroby, która może wystąpić w następstwie wykonywanej pracy, stwierdzonej choroby, która ma bezpośredni związek z wykonywaną pracą;
• wskazówki organów właściwej inspekcji sanitarnej, PIP oraz jednostek służby medycyny pracy.

W zakładach opieki zdrowotnej i zakładach leczniczych dla zwierząt pracodawca jest obowiązany uwzględnić dodatkowe informacje i zagrożenia.

Obowiązek prowadzenia szkoleń pracowników

Jednym z ważniejszych elementów ochrony pracowników przed zagrożeniami ze strony szkodliwych czynników biologicznych jest organizacja przez pracodawcę systematycznych szkoleń. Szkolenia te obejmują problematykę dotyczącą:

1. potencjalnego zagrożenia dla zdrowia i życia pracowników spowodowanego działaniem szkodliwego czynnika biologicznego;
2. środków, które należy podjąć w celu zapobiegania zagrożeniom spowodowanym działaniem szkodliwego czynnika biologicznego;
3. wymagań higieniczno-sanitarnych;
4. wyposażenia i stosowania środków ochrony zbiorowej i indywidualnej;
5. działań, które pracownicy podejmują w razie występowania awarii lub wypadków, lub dla ich zapobiegania.

Obowiązek prowadzenia rejestru pracowników narażonych

Kolejnym ważnym obowiązkiem pracodawcy w zakresie ochrony pracowników przed działaniem szkodliwych czynników biologicznych jest prowadzenie rejestru pracowników narażonych.

Wskazany rejestr pracodawca przechowuje przez okres nie krótszy niż 10 lat od dnia ustania narażenia, a w przypadku gdy dany czynnik może być przyczyną chorób określonego rodzaju wymienionych w § 10 ust. 2 rozp. w sprawie szkodliwych czynników (np. choroba przewlekła lub utajona, o wyjątkowo długim okresie powstawania, mogącej powodować poważne, długookresowe powikłania) – przez 40 lat od dnia ostatniego odnotowanego przypadku narażenia.

Dostęp do danych zawartych w rejestrze posiadają odpowiednio: pracownicy lub ich przedstawiciele, właściwa jednostka organizacyjna służby medycyny pracy, właściwy inspektor sanitarny oraz właściwy inspektor pracy.

Zapewnienie zaplecza higieniczno-sanitarnego oraz procedury informacyjne

Ochrona pracownika przed zagrożeniem spowodowanym przez szkodliwy czynnik biologiczny obejmuje ponadto obowiązek zapewnienia przez pracodawcę odpowiednich warunków higieniczno-sanitarnych. Polega to m.in. na zapewnieniu pracownikom możliwości spożywania napojów i posiłków w wydzielonych pomieszczeniach, właściwych pomieszczeń, urządzeń higieniczno-sanitarnych, a także środków ochrony indywidualnej i – jeśli to konieczne – środków do odkażania skóry lub błon śluzowych. Pracodawca jest ponadto obowiązany określić i stosować procedury dotyczące w szczególności dezynfekcji i postępowania ze skażonymi odpadami.

Postępowanie w przypadku rozpoznania u pracownika choroby wskutek działania szkodliwego czynnika biologicznego

W przypadku rozpoznania u pracownika choroby, która może być skutkiem narażenia na działanie szkodliwego czynnika biologicznego, do obowiązków pracodawcy należy:

• poinformowanie właściwego inspektora sanitarnego o zaistniałym przypadku zachorowania;
• zapewnienie pozostałym pracownikom narażonym na działanie szkodliwego czynnika biologicznego, w takim stopniu jak choremu pracownikowi, możliwości przeprowadzenia badań lekarskich;
• przeprowadzenie ponownej oceny ryzyka zawodowego na stanowisku pracy;
• eliminacja powstałego zagrożenia.

Czynniki oraz procesy technologiczne stwarzające szczególne zagrożenie dla pracownika – część 2 (czynniki biologiczne). Podsumowanie

Zatrudnianie pracowników w warunkach narażenia na szkodliwe czynniki biologiczne wiąże się z koniecznością przestrzegania wielu dodatkowych procedur bezpieczeństwa. Sposoby postępowania w tym zakresie zostały określone w kp oraz akcie wykonawczym wydanym na jego podstawie. Pracodawca jest obowiązany zapewnić odpowiednie do zagrożenia środki zapobiegawcze, ocenę ryzyka zawodowego oraz systematyczne szkolenia pracowników. Pracodawca prowadzi ponadto rejestr pracowników narażonych na działanie szkodliwych czynników biologicznych, zapewnia odpowiednie pomieszczenia higieniczno-sanitarne oraz stosuje procedury w razie rozpoznania u pracownika choroby zawodowej spowodowanej działaniem szkodliwego czynnika biologicznego.