Transparentność umowy - co daje i dlaczego jest tak ważna?

Transparentność umowy oznacza, że jej treść jest zrozumiała, jasna i czytelna dla obu stron, co pomaga uniknąć nieporozumień i potencjalnych sporów. Wyznaczana jest ona przez pewne elementy umowy przedmiotowo istotne, bez których trudno jest ustalić podstawowe obowiązki stron oraz przedmiot umowy i elementy dodatkowe, których wprowadzenie precyzuje stanowiska stron i pozwala na prawidłową wykładnię postanowień umowy z zachowaniem woli stron co do kształtowanego na podstawie umowy stosunku prawnego.

Transparentność umowy na gruncie Kodeksu cywilnego

Zgodnie z art. 385 § 2 zdanie pierwsze Kodeksu cywilnego (kc) wzorzec umowy powinien być sformułowany jednoznacznie i w sposób zrozumiały.

Jak wskazuje Sąd Najwyższy w wyroku z 16 września 2021 roku (I CSKP 166/21): „Dla oceny abuzywności postanowienia istotne znaczenie ma także wymagana przez art. 385 § 2 zd. 1 kc i art. 5 dyrektywy 93/13 transparentność postanowienia, a więc jego jednoznaczność i zrozumiałość, przy czym ważna jest nie tylko zrozumiałość postanowienia pod względem formalnym i gramatycznym, ale także wymaganie, by umowa przedstawiała w sposób przejrzysty konkretne działanie mechanizmu, do którego odnosi się to postanowienie, tak aby właściwie poinformowany oraz dostatecznie uważny i rozsądny przeciętny konsument był w stanie oszacować, w oparciu o jednoznaczne i zrozumiałe kryteria, wypływające dla niego z tej umowy konsekwencje ekonomiczne”.

Reguła transparentności treści wzorca nie jest spełniona, gdy dokumenty doręczone konsumentowi zawierają „uregulowania niejasne, wieloznaczne, mylące i obiektywnie niezrozumiałe dla przeciętnego adresata”. Przez pojęcie jednoznaczności należy rozumieć brak wątpliwości co do desygnatu pojęć i całokształtu postanowień wzorca. Podstawowe znaczenie ma użyty język, redakcja i obszerność dokumentu, a nawet jego układ graficzny. Zastosowany język (powszechny, specjalistyczny, poprawność składni) może decydować nie tylko o czytelności, lecz także zrozumiałości tekstu, a w efekcie ustaleniu treści poszczególnych postanowień umowy. Należy też pamiętać, że wzorzec zrozumiały dla profesjonalisty może zostać uznany za niewystarczająco komunikatywny wobec konsumenta, oceny należy dokonywać według kryteriów obiektywnych, a wymagania co do transparentności wzorca adresowanego do konsumentów są wyższe niż do skierowanego do profesjonalistów.

Kluczowe elementy umowy

Jako kluczowe dla zawarcia umowy należy określić postanowienia przedmiotowo istotne, tj. takie, bez których trudno byłoby określić strony umowy, przedmiot, wynagrodzenie, sposób rozwiązania, termin wykonania.

Do kluczowych postanowień umowy należy zatem zaliczyć:

1. strony umowy – określenie stron zawierających umowę;
2. przedmiot umowy – dokładny opis tego, czego dotyczy;
3. obowiązki stron – jakie są zobowiązania każdej ze stron;
4. terminy – szczegółowe daty realizacji obowiązków;
5. wynagrodzenie – jasne warunki płatności i ich harmonogram;
6. sankcje i odpowiedzialność – jakie są konsekwencje niewywiązania się z umowy.

Zachowanie transparentności umowy

Aby można było mówić o transparentności umowy, musi ona spełnić kilka podstawowych wymagań:

• Ujawnienie wszystkich warunków i kosztów

Nie należy ukrywać żadnych warunków ani kosztów związanych z realizacją umowy. Jeśli istnieją dodatkowe opłaty, ryzyka lub inne zobowiązania, muszą one być wyraźnie opisane w umowie.

• Zastosowanie czytelnego układu dokumentu

Umowę należy przygotować z zachowaniem wszelkich reguł gramatyki i ortografii, a także przy użyciu akapitów, punktów i nagłówków, aby ułatwić nawigację w umowie. Ważne postanowienia mogą być wyróżnione (np. pogrubieniem lub kursywą).

• Wprowadzenie mechanizmu konsultacji

Przed podpisaniem umowy należy zapewnić drugiej stronie możliwość konsultacji umowy i negocjacji jej warunków. Istotne jest również, aby przed podpisaniem umowy druga strona otrzymała jej projekt w wersji umożliwiającej naniesienie poprawek/korekt w trybie śledzenia zmian.

• Zapewnienie równowagi stron

Należy unikać formułowania/zastrzegania postanowień, które faworyzują jedną stronę kosztem drugiej. Umowa powinna być sprawiedliwa i respektować interesy obu stron.

• Wskazanie procedur w przypadku sporu

Transparentność obejmuje również opisanie mechanizmów rozwiązywania konfliktów, takich jak mediacja, arbitraż lub sąd.

• Weryfikacja przez eksperta

W razie wątpliwości warto skonsultować umowę z prawnikiem (radcą prawnym lub adwokatem) specjalizującym się w danej dziedzinie, aby upewnić się, że jest przejrzysta i zgodna z przepisami prawa.

• Wersja w języku zrozumiałym dla obu stron

Jeśli umowa zawierana jest między stronami pochodzącymi z różnych państw, należy zapewnić wersję w języku zrozumiałym dla każdej strony, np. w języku polskim i francuskim (jeżeli stroną umowy jest podmiot polski, a drugi pochodzi z Francji). Warto też wskazać, która wersja jest wiążąca, gdyby pojawiły się wątpliwości co do tłumaczeń.

• Szczegółowe opisywanie wszelkich warunków umowy, które dodatkowo zostały zastrzeżone.

Chodzi tu przede wszystkim o prawidłowe określenie terminów płatności, terminów realizacji poszczególnych etapów umowy (o ile występują), co jest podstawą np. do wystawienia faktury (np. podpisania protokołu zdawczo-odbiorczego), terminów na odstąpienie od umowy, okresu wypowiedzenia.

W przypadku, gdy umowa zawiera niedozwolone klauzule, tym samym stanowiąc o jej nietransparentności, to konsekwencją stwierdzenia abuzywności klauzuli umownej spełniającej wymagania art. 385¹ § 1 kc jest działająca ex lege sankcja bezskuteczności niedozwolonego postanowienia połączona z przewidzianą w art. 385¹ § 2 kc zasadą związania stron umową w pozostałym zakresie. Wprawdzie dopuszcza się uzupełnianie takiej niekompletnej umowy przepisami dyspozytywnymi lub stosowaniem analogii z art. 58 § 3 kc, jednak należy opowiedzieć się za wyjątkowym jedynie odwoływaniem się do takich zabiegów.

Co daje transparentność umowy?

Transparentność umowy powoduje, że:

• między stronami buduje się zaufanie, skonstruowana w ten sposób umowa jest bowiem jasna, czytelna oraz zredagowana zgodnie z najlepszą wolą stron;
• spory, jakie mogą wystąpić między stronami, się minimalizują;
• przygotowana umowa jest zgodna z prawem i nie zawiera klauzul abuzywnych oraz odzwierciedla interesy każdej ze stron.