Dyrektywa 93/13 w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich odwołuje się do pojęcia znaczącej nierównowagi. TSUE w wyroku C‑321/22 odnosi się szczegółowo do tego, jak powinniśmy interpretować polskie przepisy wdrażające dyrektywę, szczególnie w kontekście pozaodsetkowych kosztów kredytu i zasad spłaty rat, gdy to ten aspekt sformułowany jest w sposób nieuczciwy. Sprawdź poniższy artykuł i dowiedz się więcej o tym, jakie mogą być nieuczciwe warunki w umowach konsumenckich i czy spowoduje to unieważnienie umowy.
Nieuczciwe warunki w umowach konsumenckich - zasady wynikające z dyrektywy
Warunki umowy, które nie były indywidualnie negocjowane, uznaje się za nieuczciwe, jeśli stojąc w sprzeczności z wymogami dobrej wiary, powodują znaczącą nierównowagę wynikających z umowy praw i obowiązków stron ze szkodą dla konsumenta.
Nieuczciwy charakter warunków umowy jest określany z uwzględnieniem rodzaju towarów lub usług, których umowa dotyczy, i z odniesieniem, w momencie zawarcia umowy, do wszelkich okoliczności związanych z zawarciem umowy oraz do innych warunków tej umowy lub innej umowy, od której ta jest zależna.
Ocena nieuczciwego charakteru warunków nie dotyczy ani określenia głównego przedmiotu umowy, ani relacji ceny i wynagrodzenia do dostarczonych w zamian towarów lub usług, o ile warunki te zostały wyrażone prostym i zrozumiałym językiem.
Państwa członkowskie zobowiązane są zapewnić, że na mocy prawa krajowego nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców z konsumentami nie będą wiążące dla konsumenta, a umowa w pozostałej części będzie nadal obowiązywała strony, jeżeli jest to możliwe po wyłączeniu z niej nieuczciwych warunków.
Zarówno w interesie konsumentów, jak i konkurentów państwa członkowskie zobowiązane są zapewnić stosowne i skuteczne środki mające na celu zapobieganie dalszemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców z konsumentami.
Krajowe podejście do wdrożenia zasad z dyrektywy
Zgodnie z przepisami polskimi czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, że na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy.
Nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.
Jeżeli nieważnością jest dotknięta tylko część czynności prawnej, czynność pozostaje w mocy co do pozostałych części, chyba że z okoliczności wynika, że bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana.
Postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny. Jeżeli postanowienie umowy nie wiąże konsumenta, strony są związane umową w pozostałym zakresie.
Czy warunek dot. spłaty rat może mieć nieuczciwy charakter w rozumieniu dyrektywy?
Na podstawie art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13 warunki umowy, które nie były indywidualnie negocjowane, mogą być uznane za nieuczciwe, jeśli stojąc w sprzeczności z wymogami dobrej wiary, powodują znaczącą nierównowagę wynikających z umowy praw i obowiązków stron ze szkodą dla konsumenta.
TSUE podkreśla, że znacząca nierównowaga może bowiem wynikać z samego faktu wystarczająco poważnego naruszenia sytuacji prawnej, w której konsument, jako strona danej umowy, znajduje się na mocy właściwych przepisów krajowych, czy to w postaci ograniczenia treści praw, które zgodnie z rzeczonymi przepisami przysługują mu na podstawie tej umowy, czy przeszkody w ich wykonywaniu, czy też nałożenia na niego dodatkowego obowiązku, którego nie przewidują normy krajowe.
Z orzecznictwa tego wynika, że jeżeli sąd krajowy stwierdzi, że ocena ekonomiczna o charakterze ilościowym nie wykazuje znaczącej nierównowagi, nie może ograniczyć swojej analizy do tej oceny. W takim przypadku do sądu krajowego należy zbadanie, czy taka nierównowaga wynika z innego czynnika, takiego jak ograniczenie prawa wynikającego z prawa krajowego albo dodatkowy obowiązek nieprzewidziany w tym prawie.
Co istotne, TSUE wskazał, że prowizja obejmująca wynagrodzenie za usługi związane z badaniem, udzielaniem lub przetwarzaniem pożyczki lub kredytu lub innych podobnych usług nieodłącznie związanych z działalnością kredytodawcy powstałą w związku z udzieleniem tej pożyczki lub kredytu nie może zostać uznana za stanowiącą główne zobowiązania wynikające z umowy o kredyt. Warunki dotyczące świadczenia wzajemnego należnego pożyczkodawcy od konsumenta lub mające wpływ na faktyczną cenę, jaką powinien uiścić konsument na rzecz pożyczkodawcy, zaliczają się natomiast co do zasady do drugiej kategorii warunków – odnoszących się do tego, czy wskazana w treści umowy kwota wynagrodzenia lub ceny jest odpowiednia do usług świadczonych w zamian przez kredytodawcę.
Unijny sąd podkreślił również, że choć pożyczkodawca nie ma obowiązku szczegółowego określenia przez pożyczkodawcę w umowie charakteru wszystkich świadczonych usług w zamian za koszty lub prowizje przewidziane w niektórych warunkach umownych, konieczne jest, po pierwsze, aby można było racjonalnie zrozumieć lub wywnioskować z umowy rozpatrywanej jako całość charakter faktycznie świadczonych usług, a po drugie, aby konsument był w stanie sprawdzić, czy poszczególne koszty lub usługi, którymi jest on obciążony, nie nakładają się na siebie.
Nieważność całej umowy, gdy tylko warunek dotyczący spłaty rat jest nieuczciwy
TSUE wskazuje, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem celem przepisów dyrektywy nie jest unieważnienie wszystkich umów zawierających nieuczciwe warunki, lecz zastąpienie formalnej równowagi, jaką umowa ustanawia między prawami i obowiązkami stron umowy, rzeczywistą równowagą pozwalającą na przywrócenie równości między nimi, przy czym dana umowa musi co do zasady nadal obowiązywać bez zmian innych niż wynikające ze zniesienia nieuczciwych warunków. O ile ten ostatni warunek jest spełniony, dana umowa może zostać utrzymana w mocy pod warunkiem, że zgodnie z przepisami prawa krajowego takie utrzymanie w mocy umowy bez nieuczciwych postanowień jest prawnie możliwe.
Z uzasadnienia do wyroku C‑321/22 wynika, że cel polegający na przywróceniu sytuacji prawnej i faktycznej konsumenta w braku nieuczciwego warunku powinien być realizowany z poszanowaniem zasady proporcjonalności stanowiącej ogólną zasadę prawa Unii, która wymaga, aby uregulowanie krajowe wprowadzające w życie to prawo nie wykraczało poza to, co jest konieczne do osiągnięcia zamierzonego celu.
TSUE zwrócił uwagę, że zgodnie z wykładnią dokonaną w orzecznictwie wytaczane przez konsumenta powództwa zmierzające do stwierdzenia bezskuteczności nieuczciwego warunku w umowie zawartej z przedsiębiorcą nie powinny być warunkowane wymogiem dowodu na istnienie interesu prawnego w sytuacji, gdy uznaje się, że taki interes nie istnieje, jeżeli konsumentowi przysługuje powództwo o zwrot nienależnego świadczenia lub gdy może on powołać się na tę bezskuteczność w ramach obrony przed powództwem wzajemnym w przedmiocie wyegzekwowania wykonania zobowiązania wytoczonym przeciwko niemu przez tego przedsiębiorcę na podstawie tego warunku.
Umowa kredytu zawarta między przedsiębiorcą a konsumentem może zostać zatem uznana za nieważną w wypadku, gdy zostanie stwierdzone, że nieuczciwy jest jedynie warunek tej umowy określający konkretne sposoby zapłaty kwot należnych z tytułu okresowych rat oraz że rzeczona umowa nie może dalej obowiązywać bez tego warunku.
Niemniej jednak w sytuacji, gdy warunek zawiera postanowienie mogące stanowić oddzielną część od pozostałych postanowień tego warunku i być przedmiotem zindywidualizowanego badania jego nieuczciwego charakteru, którego usunięcie umożliwiłoby przywrócenie rzeczywistej równowagi między stronami bez naruszenia istoty danej umowy, przepis ten, rozpatrywany w świetle tych zasad, nie skutkuje tym, że wspomniany warunek, a nawet owa umowa zostaną unieważnione w całości.
