Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej opracowało projekt ustawy o asystencji osobistej osób z niepełnosprawnościami, który w grudniu 2024 roku udostępniono na stronie Rządowego Centrum Legislacji (numer UD168). Projektowana ustawa zmierza do realizacji postulatów zgłaszanych od wielu lat przez osoby z niepełnosprawnościami i szeroko rozumianą stronę społeczną. W artykule wyjaśniamy czym jest asystencja osobista.
Jaki jest cel projektowanych zmian?
Głównym celem projektu jest systemowe uregulowanie dostępu do formy wsparcia, jaką jest asystencja osobista. Dzięki niej w sposób znaczący rośnie szansa na niezależne życie dla osób wymagających intensywnego wsparcia. Usługa asystencji osobistej, polegająca na indywidualnym wsparciu osób z niepełnosprawnościami w wykonywaniu codziennych czynności, których osoby te nie mogą realizować na równi z innymi osobami, ma na celu aktywne włączenie i pełny udział wspomnianych osób w życiu społecznym oraz zawodowym.
Diagnoza potrzeb
W Polsce, zgodnie z danymi z Elektronicznego Krajowego Systemu Monitoringu Orzekania o Niepełnosprawności z I kwartału 2024 roku, żyje 1 181 563 osób ze znacznym stopniem niepełnosprawności. Osoby z niepełnosprawnościami charakteryzują się zróżnicowanymi potrzebami wsparcia. Od 1 stycznia 2024 roku wdrażane jest ustalanie poziomu potrzeby wsparcia pod kątem funkcjonalnym, jednak nadal nie pozwala ono na właściwe kierowanie niektórych dedykowanych instrumentów wsparcia. Od 2019 roku realizowany jest przez Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej program „Asystent Osobisty Osoby z Niepełnosprawnością” (dalej „Program”), w którego ramach w dedykowanych naborach wnioski i oferty o finansowanie asystencji mogą składać zarówno jednostki samorządu terytorialnego (gminy i powiaty), jak i organizacje pozarządowe. Program ma na celu zapewnienie dostępności do usług asystencji osobistej, tj. wsparcia w wykonywaniu codziennych czynności oraz funkcjonowaniu w życiu społecznym osób z niepełnosprawnościami. Podstawą prawną programu jest art. 7 ust. 5 Ustawy z dnia 23 października 2018 roku o Funduszu Solidarnościowym. W ciągu kilku lat realizacji programu widoczny jest olbrzymi wzrost zainteresowania środkami na jego realizację, a co za tym idzie, usługami asystencji osobistej, które są finansowane ze środków Funduszu Solidarnościowego.
Na potrzebę systemowego uregulowania asystencji osobistej zwracała uwagę Najwyższa Izba Kontroli w swoim raporcie z 2023 roku, jak również wielokrotnie Rzecznik Praw Obywatelskich, liczne organizacje pozarządowe oraz sami obywatele (m.in. w ramach petycji).
Korzyści, jakie daje asystencja osobista
Autorzy projektu zauważają, że możliwość korzystania z asystencji osobistej wywiera istotny wpływ na życie osób z niepełnosprawnościami. Dzięki tej usłudze możliwa jest poprawa dobrostanu emocjonalnego osób z niepełnosprawnościami. Pozytywnie wpływa ona na ich pewność siebie i odwagę, wzmacnia poczucie sprawczości osób z niepełnosprawnościami, dopinguje do większej aktywności fizycznej, otwartości i samodzielności. Współpraca z asystentem umożliwia i ułatwia samodzielne podejmowanie decyzji oraz niezależność osób z niepełnosprawnościami, ich chęć do uczenia się samodzielności oraz nowych zadań, a także daje im większą wolność. Możliwość wsparcia asystenta pozwala na zwiększenie aktywności osób z niepełnosprawnościami w życiu społeczności lokalnej, w tym: kulturalnej, sportowej, rozrywkowej i społecznej. Dzięki tej usłudze wzmocnione zostają relacje rodzinne i towarzyskie osób z niepełnosprawnościami, a także ich relacje w pracy. Usługa asystencka pozwala również zmniejszyć poczucie samotności tych osób. Dostrzega się też silny związek pomiędzy zwiększeniem dostępności do środowiskowych form wsparcia a aktywnością zawodową.
Kto będzie mógł korzystać z asystencji osobistej?
Asystencja osobista to usługa wsparcia osoby z niepełnosprawnością w realizowaniu przez nią czynności, których nie może wykonać sama. Może to być ubieranie się, jedzenie, mycie, robienie zakupów, wyjście z domu, wykonywanie pracy zawodowej, utrzymywanie relacji ze znajomymi, podawanie leków. Asystencja osobista jest szansą na niezależne życie dla osób z niepełnosprawnościami, o którym mowa w Konwencji ONZ o prawach osób z niepełnosprawnościami.
W myśl projektowanych przepisów wniosek o przydzielenie asystenta i korzystanie z jego usługi bezpłatnie będą mogli złożyć obywatele Polski lub cudzoziemcy legalnie mieszkający i przebywający na terenie kraju. Do ubiegania się o bezpłatną asystencję osobistą uprawnione będą osoby:
w wieku 18-65 lat, mające orzeczenie o stopniu niepełnosprawności, które uzyskają w skali poziomu potrzeby wsparcia łącznie co najmniej 80 punktów;
w wieku 13-18 lat, mające orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności lub orzeczenie o niepełnosprawności z określonymi wskazaniami.
Wskazana granica 65 lat jest powszechnie stosowana w krajach europejskich. Jednakże, aby zapewnić, że osoby powyżej 65. roku życia będą miały dostęp do wsparcia – w wyniku wdrożenia ustawowej asystencji osobistej program resortowy „Asystent Osobisty Osoby Niepełnosprawnej” w kolejnych latach obejmie seniorów w większym stopniu.
Uzyskanie prawa do asystencji osobistej
Wniosek o ustalenie prawa do asystencji osobistej będzie składany do Zespołu ustalającego prawo do asystencji osobistej, właściwego ze względu na miejsce zamieszkania, za pośrednictwem profilu informacyjnego lub dedykowanego systemu informatycznego. W szczególnych przypadkach powiat zapewni osobie z niepełnosprawnością wsparcie w poprawnym złożeniu wniosku w miejscu pobytu tej osoby.
Prawo do asystencji i liczba godzin będą ustalane na podstawie:
obserwacji,
wywiadu bezpośredniego,
formularza samooceny,
formularza oceny potrzeb w zakresie asystencji osobistej.
O czym zdecyduje Zespół?
Zespół ustalający prawo do asystencji osobistej zdecyduje o:
miesięcznym wymiarze godzinowym asystencji,
stawce godzinowej asystenta,
zakresie specjalistycznych szkoleń dla asystenta,
okresie przysługiwania asystencji,
innych szczególnych potrzebach osoby z niepełnosprawnością.
Możliwe będzie złożenie wniosku o ponowne rozpatrzenie sprawy w ciągu 30 dni od daty doręczenia decyzji. Ponowny wniosek będzie rozpatrywany przez inny skład Zespołu.
W przypadku upływu okresu, na który została przyznana asystencja, będzie możliwość złożenia nowego wniosku, jednak nie wcześniej, niż na 6 miesięcy przed końcem okresu przyznanej asystencji. Osoba z niepełnosprawnością będzie mogła w każdej chwili wystąpić z wnioskiem o ponowne ustalenie prawa do asystencji osobistej w przypadku zmiany jej potrzeb, sytuacji życiowej lub zdrowotnej.
Wybór asystenta osobistego
Realizator asystencji osobistej to podmiot organizujący dla danej osoby z niepełnosprawnością asystencję osobistą. Osoba z niepełnosprawnością sama wybierze jednego realizatora za pomocą profilu informacyjnego lub systemu informatycznego. Będzie można dokonać zmiany realizatora przez złożenie wniosku.
Powstanie rejestr asystentów osobistych. Osoba z niepełnosprawnością będzie mogła sama wskazać asystenta realizatorowi, a asystent następnie dołączy ją do rejestru. Jeżeli zainteresowana osoba nie zrobi tego samodzielnie, realizator usługi przedstawi jej co najmniej 2 kandydatów zdolnych do świadczenia jej usługi. Osoba niepełnoletnia i ubezwłasnowolniona dokona wyboru za zgodą przedstawiciela ustawowego.
Kto będzie mógł zostać asystentem osobistym?
Asystentem osobistym będzie mogła zostać osoba, która ma odpowiednie kwalifikacje:
asystenta osoby niepełnosprawnej, opiekuna osoby starszej, opiekuna medycznego, pedagoga, psychologa, terapeuty zajęciowego, pracownika socjalnego, pielęgniarki, fizjoterapeuty, lub
ma co najmniej 6-miesięczne udokumentowane doświadczenie w udzielaniu bezpośredniego wsparcia osobom z niepełnosprawnościami.
Taka osoba musi spełniać wymogi szczegółowo określone w ustawie, również związane z niekaralnością, i zostać wpisana do rejestru asystentów osobistych.
Po wyborze asystenta osoba z niepełnosprawnością asystent i realizator zawrą umowę trójstronną określającą m.in.:
zakres świadczonych usług,
miesięczną liczbę godzin asystencji,
wysokość wynagrodzenia asystenta,
organizację zastępstwa za asystenta,
zakres szkoleń dla asystenta.
Będzie też możliwość samodzielnego zatrudnienia asystenta przez pełnoletnią osobę z niepełnosprawnością, która złoży w tym zakresie odpowiednie oświadczenie oraz przejdzie pomyślnie specjalne szkolenie dotyczące samodzielnego zatrudniania asystenta osobistego i zarządzania asystencją osobistą. Osoba mająca ograniczoną zdolność do czynności prawnych może złożyć oświadczenie za zgodą opiekuna prawnego. W oświadczeniu osoba z niepełnosprawnością deklaruje samodzielne zatrudnienie, rozliczanie i prowadzenie dokumentacji związanej z zatrudnieniem asystenta.
Zakres wsparcia ze strony asystenta osobistego
Asystent osobisty będzie mógł udzielać osobie z niepełnosprawnością wsparcia przy:
czynnościach związanych z higieną,
czynnościach medycznych zleconych przez lekarza,
czynnościach domowych,
przemieszczaniu się,
komunikowaniu się z innymi osobami,
w pracy,
w podejmowaniu aktywności społecznych.
Asystent wykonujący czynności medyczno-pielęgnacyjne przejdzie wcześniej odpowiednie szkolenie.
Liczba przysługujących godzin asystencji osobistej będzie miała wymiar miesięczny. Rozliczenie liczby wykorzystanych godzin asystencji będzie odbywało się co kwartał. Godziny niewykorzystane w danym miesiącu będą przechodziły na kolejny, jednak nie będą mogły przekroczyć dwukrotności ustalonej miesięcznej liczby godzin. Dla osób w wieku 18-65 lat minimalna liczba godzin asystencji będzie wynosiła 30, maksymalne – 240. Dla osób w wieku 13-18 lat minimalna liczba godzin asystencji będzie wynosiła 30, maksymalne – 80.
Warunki pracy i wynagradzania asystenta osobistego
Realizator asystencji osobistej może zaangażować asystenta osobistego do świadczenia asystencji osobistej:
na podstawie umowy o pracę, lub
na podstawie umowy o świadczenie usług, lub
jako osobę prowadzącą własną, jednoosobową działalność gospodarczą lub osobę fizyczną prowadzącą działalność gospodarczą w formie spółki cywilnej.
Asystent nie może pracować w miesiącu więcej niż 276 godzin. Maksymalna stawka godzinowa za pracę asystenta to 65 zł (liczone na 2025 rok) i będzie corocznie waloryzowana. Stawki dla asystentów osobistych za wsparcie konkretnych użytkowników będą zróżnicowane z racji na czynniki powodujące większą trudność w znalezieniu asystenta osobistego dla danego użytkownika.
Asystent będzie korzystać z superwizji, w wymiarze nie mniejszym niż 2 godziny co pół roku.
Realizatorzy i koordynatorzy asystencji osobistej
Realizatorem asystencji osobistej może być powiat lub inny podmiot wpisany do Rejestru Realizatorów Asystencji Osobistej, np. organizacja pozarządowa działająca na rzecz osób z niepełnosprawnościami. Główne zadania realizatora to:
zatrudnianie asystentów, rozliczanie godzin prac i sprawdzanie jakości ich pracy;
rozliczanie wynagrodzenia asystenta i prowadzenie dokumentacji zatrudnienia;
zatrudnianie koordynatora ds. asystencji osobistej;
prowadzenie szkoleń, superwizji i mediacji;
wspieranie osoby z niepełnosprawnością przy wyborze asystenta;
organizowanie zastępstw;
rejestrowanie wypadków związanych ze świadczeniem usługi asystencji;
prowadzenie działań informacyjnych, edukacyjnych i promocyjnych o usłudze asystencji osobistej.
Koordynator asystencji osobistej:
przygotowuje wzór umowy między osobą z niepełnosprawnością, realizatorem a asystentem;
bierze udział w indywidualnym instruktażu udzielania wsparcia;
nadzoruje pracę asystentów;
nadzoruje przypadki nieprawidłowości i trudności w realizowaniu asystencji;
ewaluuje pracę asystentów.
Koordynator musi mieć określone kompetencje i kwalifikacje. Koordynatorzy będą brać udział w organizowanych dla nich szkoleniach.
Zadania władz publicznych związane z asystencją osobistą
Jeżeli osoba z niepełnosprawnością wybierze powiat jako realizatora asystencji, wówczas zapewnia jej on asystenta. Powiat zapewnia dla asystentów szkolenia ogólne z asystencji, pierwszej pomocy i ewakuacji osób z niepełnosprawnościami.
Pełnomocnik Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych m.in.:
organizuje szkolenia dla osób z niepełnosprawnościami;
organizuje szkolenia dla osób, które chcą samodzielnie zatrudnić asystenta;
zapewnia doradztwo wzajemne – polega ono na otrzymaniu wsparcia od innej osoby z niepełnosprawnością, która również korzysta z asystencji osobistej;
nadzoruje pracę powiatów i innych podmiotów realizujących asystencję;
zleca wojewodom prowadzenie kontroli u realizatorów asystencji;
organizuje szkolenia dla koordynatorów asystencji osobistej, superwizorów i doradców wzajemnych;
realizuje ewaluację świadczenia asystencji osobistej.
Zakład Ubezpieczeń Społecznych m.in.:
udziela osobom z niepełnosprawnościami wsparcia przy składaniu wniosków o asystencję,
przekazuje środki na asystencję osobistą,
nadzoruje działania systemu teleinformatycznego,
sprawdza poprawność rozliczania godzin pracy asystentów.
Rejestr kandydatów na asystentów osobistych prowadzi wojewoda.
Omówiona wyżej projektowana ustawa miałaby wejść w życie 1 lipca 2026 roku, z tym zastrzeżeniem, że niektóre jej przepisy zaczynałyby obowiązywać w terminach: z dniem następującym po dniu ogłoszenia, od 1 stycznia 2026 roku, od 5 maja 2026 roku lub od 1 stycznia 2027 roku.
