Uprawnienia sygnalistów – regulacje prawne

Do czasu wejścia w życie przepisów Ustawy z dnia 14 czerwca 2024 roku o ochronie sygnalistów – dalej „ustawa” – w polskim systemie prawnym brak było kompleksowej regulacji poświęconej ochronie sygnalistów, tj. osób, które, działając w dobrej wierze i w interesie publicznym, zgłaszają lub ujawniają informacje o naruszeniach prawa. Osoby te mogły korzystać ze środków ochrony przewidzianych prawem dla ogółu osób zatrudnionych, a więc niekoniecznie tylko tych, które decydują się ujawniać nieprawidłowości. Uchwalenie ustawy służyło przyznaniu sygnalistom dodatkowych, szczególnych uprawnień, charakterystycznych dla tej grupy osób, pozwalających na zwiększenie efektywności ich ochrony. Poznaj dodatkowe uprawnienia sygnalistów.

Zgłoszenie naruszenia prawa i przyznanie ochrony sygnaliście

Dana osoba, po powzięciu informacji o naruszeniu prawa w zakresie objętym ustawą, może dokonać zgłoszenia wewnętrznego, zewnętrznego lub ujawnienia publicznego. Zgłoszenie wewnętrzne polega na poinformowaniu o naruszeniu podmiotu prawnego, którego sygnalista jest pracownikiem lub pozostaje z nim w innych relacjach o charakterze zarobkowym. Zgłoszenie zewnętrzne jest skierowaniem informacji do organu publicznego lub Rzecznika Praw Obywatelskich. Ujawnienie publiczne jest podaniem informacji o naruszeniu prawa do wiadomości publicznej przez samego sygnalistę (ujawniającego) z pominięciem pozostałych kanałów zgłoszeń. Sygnalista może wybierać kolejność zgłoszeń wewnętrznych i zewnętrznych, nie jest obowiązkowe dokonanie zgłoszenia wewnętrznego przed zewnętrznym.

Moment dokonania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego jest momentem przyznania sygnaliście ochrony. Nie jest ważna chwila przyjęcia zgłoszenia przez podmiot prawny, organ publiczny lub Rzecznika Praw Obywatelskich. Takie rozwiązanie jest podyktowane faktem, że z chwilą dokonania zgłoszenia sygnalista jest narażony na działania odwetowe.

Warunek objęcia sygnalisty ochroną

W myśl unormowań ustawy sygnalista kwalifikuje się do objęcia ochroną pod warunkiem, że miał uzasadnione podstawy, by sądzić, że będące przedmiotem zgłoszenia informacje na temat naruszeń prawa są prawdziwe w momencie dokonywania zgłoszenia. Sygnalista nie jest obowiązany wykazać, tj. udowodnić lub przekazać wyczerpujących informacji potwierdzających, że naruszenie rzeczywiście miało miejsce. Zgłoszona przez niego informacja powinna natomiast opierać się o przesłanki („uzasadnione podstawy”) dostatecznie, w obiektywnym rozumieniu, uzasadniające przekonanie o wystąpieniu naruszenia. Sygnalista nie musi także mieć dostatecznej wiedzy, a tym bardziej obowiązku wykazania, że dane zdarzenie wyczerpuje znamiona przestępstwa lub innego naruszenia prawa, a zatem często nie mając odpowiedniego przygotowania prawniczego lub innego przygotowania merytorycznego, samodzielnie dokonywać tego rodzaju kwalifikacji. Zasadnicze znaczenie ma uzasadnione i weryfikowalne – przez odniesienie do obiektywnych przesłanek (okoliczności danej sprawy) – przekonanie zgłaszającego o prawdziwości informacji objętej zgłoszeniem i wpisywania się tej informacji w zakres ustawy (art. 6 ustawy).

Uprawnienia sygnalistów – jak chronione są dane osobowe zgłaszających naruszenia?

Dane osobowe sygnalisty, pozwalające na ustalenie jego tożsamości, nie podlegają ujawnieniu nieupoważnionym osobom, chyba że za wyraźną zgodą sygnalisty. Nie dotyczy to jednak przypadku, gdy ujawnienie jest koniecznym i proporcjonalnym obowiązkiem wynikającym z przepisów prawa w związku z postępowaniami wyjaśniającymi prowadzonymi przez organy publiczne lub postępowaniami przygotowawczymi lub sądowymi prowadzonymi przez sądy, w tym w celu zagwarantowania prawa do obrony przysługującego osobie, której dotyczy zgłoszenie (art. 7 ust. 1 i 2 ustawy).

Zakaz działań odwetowych

Wobec sygnalisty nie mogą być podejmowane działania odwetowe ani próby lub groźby zastosowania takich działań.

Jeżeli praca była, jest lub ma być świadczona przez sygnalistę na podstawie stosunku pracy, nie mogą być wobec niego podejmowane działania odwetowe, polegające w szczególności na:

• odmowie nawiązania stosunku pracy;
• wypowiedzeniu lub rozwiązaniu bez wypowiedzenia stosunku pracy;
• niezawarciu umowy o pracę na czas określony lub umowy o pracę na czas nieokreślony po rozwiązaniu umowy o pracę na okres próbny, niezawarciu kolejnej umowy o pracę na czas określony lub niezawarciu umowy o pracę na czas nieokreślony po rozwiązaniu umowy o pracę na czas określony – w przypadku gdy sygnalista miał uzasadnione oczekiwanie, że zostanie z nim zawarta taka umowa;
• obniżeniu wysokości wynagrodzenia za pracę;
• wstrzymaniu awansu albo pominięciu przy awansowaniu;
• pominięciu przy przyznawaniu innych niż wynagrodzenie świadczeń związanych z pracą lub obniżeniu wysokości tych świadczeń;
• przeniesieniu na niższe stanowisko pracy;
• zawieszeniu w wykonywaniu obowiązków pracowniczych lub służbowych;
• przekazaniu innemu pracownikowi dotychczasowych obowiązków sygnalisty;
• niekorzystnej zmianie miejsca wykonywania pracy lub rozkładu czasu pracy;
• negatywnej ocenie wyników pracy lub negatywnej opinii o pracy;
• nałożeniu lub zastosowaniu środka dyscyplinarnego, w tym kary finansowej, lub środka o podobnym charakterze;
• przymusie, zastraszaniu lub wykluczeniu;
• mobbingu;
• dyskryminacji;
• niekorzystnym lub niesprawiedliwym traktowaniu;
• wstrzymaniu udziału lub pominięciu przy typowaniu do udziału w szkoleniach podnoszących kwalifikacje zawodowe;
• nieuzasadnionym skierowaniu na badania lekarskie, w tym badania psychiatryczne, chyba że przepisy odrębne przewidują możliwość skierowania pracownika na takie badania;
• działaniu zmierzającym do utrudnienia znalezienia w przyszłości pracy w danym sektorze lub w danej branży na podstawie nieformalnego lub formalnego porozumienia sektorowego lub branżowego;
• spowodowaniu straty finansowej, w tym gospodarczej, lub utraty dochodu;
• wyrządzeniu innej szkody niematerialnej, w tym naruszeniu dóbr osobistych, w szczególności dobrego imienia sygnalisty.

Powyższe nie oznacza, że wymienionych wyżej działań pracodawca w ogóle nie może realizować, lecz, że nie mogą mieć one charakteru odwetowego – muszą być podejmowane z obiektywnie uzasadnionych powodów, a nie jako odwet za dokonane przez sygnalistę zgłoszenie. Ciężar dowodu, że podjęte działanie nie jest działaniem odwetowym, spoczywa na pracodawcy (art. 11, art. 12 ustawy).

Jeżeli praca lub usługi były, są lub mają być świadczone na podstawie innego niż stosunek pracy stosunku prawnego stanowiącego podstawę świadczenia pracy lub usług lub pełnienia funkcji, lub pełnienia służby:

• przedstawiony wyżej zakaz działań odwetowych stosuje się odpowiednio, o ile charakter świadczonej pracy lub usług lub pełnionej funkcji, lub pełnionej służby nie wyklucza zastosowania wobec sygnalisty takiego działania;
• dokonanie zgłoszenia lub ujawnienia publicznego nie może stanowić podstawy działań odwetowych ani próby lub groźby zastosowania działań odwetowych, obejmujących w szczególności: wypowiedzenie umowy, której stroną jest sygnalista, odstąpienie od takiej umowy lub rozwiązanie jej bez wypowiedzenia, a także nałożenie obowiązku lub odmowę przyznania, ograniczenie lub odebranie uprawnienia, w szczególności koncesji, zezwolenia lub ulgi (art. 13 ustawy).

Przykład 1.

Pracodawca rozwiązał umowę o pracę bez wypowiedzenia, z winy pracownika, z powodu ciężkiego naruszenia obowiązków pracowniczych, polegającego na spożywaniu alkoholu na terenie zakładu pracy. Pracownik zarzucił pracodawcy, że został zwolniony z pracy z tego powodu, że pół roku wcześniej, jako sygnalista, dokonał zgłoszenia naruszenia prawa, informując pracodawcę o przyjęciu łapówki przez jednego z pracowników zakładu pracy. Pracodawca wykazał jednak przed sądem pracy, że jego decyzja o rozwiązaniu z pracownikiem umowy o pracę nie była działaniem odwetowym, lecz została oparta na przewidzianych prawem przesłankach. Pracodawca przedstawił dowody w postaci zapisów z monitoringu wizyjnego – na nagraniach widać było pracownika wielokrotnie spożywającego alkohol. Wobec tego sąd pracy uznał, że rozwiązanie umowy o pracę nie było działaniem odwetowym, a w konsekwencji było zgodne z prawem. 

Postanowienia:

• aktów prawa pracy;
• umów o pracę oraz innych aktów, na podstawie których powstaje stosunek pracy lub które kształtują prawa i obowiązki stron stosunku pracy;
• innych umów oraz aktów, na podstawie których jest świadczona praca lub usługi, są dostarczane towary lub jest dokonywana sprzedaż

– w zakresie, w jakim bezpośrednio lub pośrednio wyłączają lub ograniczają prawo do dokonania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego lub przewidują stosowanie środków odwetowych, są nieważne, ewentualnie nie obowiązują (art. 18-20 ustawy).

Prawo do odszkodowania i zadośćuczynienia

Sygnalista, wobec którego dopuszczono się działań odwetowych, ma prawo do:

• odszkodowania w wysokości nie niższej niż przeciętne miesięczne wynagrodzenie w gospodarce narodowej w poprzednim roku, ogłaszane do celów emerytalnych w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski” przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego, lub do
• zadośćuczynienia (art. 14 ustawy).

Wyłączenie odpowiedzialności sygnalisty

Dokonanie zgłoszenia lub ujawnienia publicznego nie może stanowić podstawy odpowiedzialności, w tym odpowiedzialności dyscyplinarnej lub odpowiedzialności za szkodę z tytułu naruszenia praw innych osób lub obowiązków określonych w przepisach prawa, w szczególności w przedmiocie zniesławienia, naruszenia dóbr osobistych, praw autorskich, ochrony danych osobowych oraz obowiązku zachowania tajemnicy, w tym tajemnicy przedsiębiorstwa (poza tajemnicami objętymi szczególną ochroną, wskazanymi w art. 5 ustawy) pod warunkiem, że sygnalista miał uzasadnione podstawy, by sądzić, że zgłoszenie lub ujawnienie publiczne jest niezbędne do ujawnienia naruszenia prawa zgodnie z ustawą. W przypadku wszczęcia postępowania prawnego dotyczącego odpowiedzialności, o której mowa wyżej, sygnalista może wystąpić o umorzenie takiego postępowania (art. 16 ust. 1 i 2 ustawy).

Przepisy karne

Zapewnieniu ochrony sygnalisty służy wprowadzenie przez ustawodawcę przepisów ustanawiających odpowiedzialność karną, m.in. za następujące czyny:

• uniemożliwienie lub istotne utrudnianie dokonania zgłoszenia naruszenia prawa – zagrożenie grzywną, karą ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku, a w przypadku zastosowania przemocy, groźby bezprawnej lub podstępu – karą pozbawienia wolności do lat 3;
• podejmowanie działań odwetowych wobec sygnalisty, osoby pomagającej w dokonaniu zgłoszenia lub osoby powiązanej z sygnalistą – zagrożenie grzywną, karą ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2, a w przypadku działania sprawcy w sposób uporczywy – karą pozbawienia wolności do lat 3;
• ujawnienie, wbrew przepisom ustawy, tożsamości sygnalisty, osoby pomagającej w dokonaniu zgłoszenia lub osoby powiązanej z sygnalistą – zagrożenie grzywną, karą ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku (art. 54-56 ustawy).

Podsumowując, ustawa reguluje warunki objęcia ochroną sygnalisty w związku ze zgłoszeniem lub publicznym ujawnieniem naruszenia prawa. Ochrona ta polega na przyznaniu sygnaliście dodatkowych uprawnień, w przypadku których naruszenia będzie on mógł żądać zaniechania naruszeń, odszkodowania lub zadośćuczynienia. Ponadto niektóre z działań wymierzonych w interes (faktyczny lub prawny) sygnalisty ustawodawca uznał za czyny karalne.