Ostatnie zmiany w sferze światowej geopolityki generują szereg zagrożeń, które stanowią wyzwanie dla systemów odporności państwa. Jednym z newralgicznych czynników w tym kontekście są procedury dotyczące ewakuacji ludności w czasie stanu wojennego i w czasie wojny. Rząd ogłosił właśnie szczegółowe przepisy obowiązujące w tym zakresie — jakie rozwiązania zawierają i jak wygląa ewakuacja ludności? Omówienie tej tematyki przedstawiamy w niniejszym artykule.
Ewakuacja ludności w czasie stanu wojennego i w czasie wojny — obowiązujące przepisy oraz podstawowe zasady
Zasady postępowania w razie konieczności przeprowadzenia ewakuacji ludności podczas stanu wojennego i w czasie wojny zostały uregulowane w przepisach:
Ustawy z dnia 5 grudnia 2024 roku o ochronie ludności i obronie cywilnej, zwanej dalej „ustawą”;
Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 maja 2025 roku w sprawie ewakuacji ludności oraz zabezpieczenia mienia (dalej jako „rozporządzenie”).
Zgodnie z art. 122 ust. 1 ustawy w czasie stanu wojennego i w czasie wojny, w celu zapewnienia bezpieczeństwa osób i mienia, a także dóbr kultury przed zagrożeniami Szef Obrony Cywilnej, na wniosek wojewody, może zarządzić ewakuację ludności zamieszkującej wskazany obszar, zwłaszcza strefę bezpośrednich działań wojennych.
Ewakuacja obejmuje w szczególności:
relokację osób z obszarów zagrożonych,
usunięcie lub zabezpieczenie w inny sposób dóbr kultury i mienia z obszarów zagrożonych,
zabezpieczenie pozostawionego mienia,
przyjęcie osób w miejscu bezpiecznym.
Ewakuacja ludności nie obejmuje natomiast personelu obrony cywilnej (OC) oraz pracowników urzędów obsługujących organy i podmioty OC, z wyjątkiem sytuacji całkowitego przemieszczenia ludności cywilnej z obszarów zagrożonych.
W przypadkach niecierpiących zwłoki ewakuację ludności może zarządzić wojewoda, informując o tym Szefa OC.
Organy OC oraz Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej (RP) współdziałają przy realizacji ewakuacji ludności. W miarę możliwości ewakuację ludności prowadzi się na podstawie krajowego planu ewakuacji oraz wojewódzkich planów ewakuacji ludności.
Jak wynika z § 2 ust. 1 rozporządzenia, ewakuację ludności przeprowadza się w sposób uwzględniający:
weryfikację planu ewakuacji w zależności od rodzaju zagrożenia i przyjętych kierunków ewakuacji;
alarmowanie personelu i zespołu do spraw ewakuacji przeznaczonych do organizowania i prowadzenia ewakuacji według ustalonej kolejności;
informowanie ludności o zarządzonej ewakuacji, miejscach koncentracji i rodzajach środków transportu oraz o kierunkach przemieszczania;
kierowanie ewakuacją ludności, z uwzględnieniem zadań zespołów wspomagających procesy planowania, organizowania, koordynowania i nadzoru jej przebiegu;
samoewakuację ludności, o której mowa w odnośnych przepisach rozporządzenia;
prowadzenie spisu ludności, dóbr kultury i mienia ewakuowanych przygotowanymi środkami transportu;
przyjęcie i ewidencję ewakuowanej ludności w wyznaczonych miejscach czasowego pobytu, w których będą zapewnione warunki konieczne do przetrwania ludności do czasu objęcia jej inną formą pomocy doraźnej;
zapewnienie bezpiecznego powrotu do miejsc zamieszkania.
Organ OC — organizując ewakuację oraz przyjęcie ludności i zabezpieczenie mienia w ramach udzielanej sobie wzajemnie pomocy — zapewnia zasoby umożliwiające sprawną realizację przemieszczenia z obszaru zagrożenia, z uwzględnieniem sił i środków przewidzianych w planach ewakuacji ludności.
Ponadto organ OC:
w ramach prowadzonego przygotowania do ewakuacji ludności i zabezpieczenia mienia — uwzględnia samoewakuację ludności, w tym wykorzystanie przez ludność własnych środków transportu i zorganizowane przez tę ludność we własnym zakresie zakwaterowania w miejscach poza strefą bezpośredniego zagrożenia oraz w drodze dojazdu do tego miejsca;
koordynuje samoewakuację ludności, prowadzi spis tej ludności lub, w razie gdy jest to niemożliwe — dokonuje szacowania liczby ewakuującej się w ten sposób ludności, organizuje działania informacyjne oraz zabezpiecza ważne szlaki komunikacyjne w celu usprawnienia tego procesu oraz uniknięcia przejazdów szlakami komunikacyjnymi zarezerwowanymi dla potrzeb Sił Zbrojnych RP i służb publicznych oraz podmiotów ratowniczych.
Obowiązki organów władzy publicznej w razie zarządzenia ewakuacji
Wójt (burmistrz, prezydent miasta), na którego obszarze właściwości miejscowej zarządzono ewakuację, z uwzględnieniem planu ewakuacji ludności:
informuje ludność o zarządzeniu ewakuacji za pomocą systemu ostrzegania i alarmowania oraz środków masowego przekazu i przeciwdziała dezinformacji, weryfikuje podawane komunikaty i ostrzeżenia przez inne podmioty i organy;
powołuje zespół do spraw zarządzania ewakuacją, uruchamia punkty i drużyny, o których mowa w § 18 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia, a także wskazuje miejsca ich pracy;
organizuje sposób komunikacji oraz wymiany informacji między zasobami OC oraz służbami, inspekcjami i strażami zaangażowanymi w proces ewakuacji;
kieruje dostępne środki transportu do punktów załadunku;
kieruje gminne zasoby OC oraz służby, inspekcje i straże do zabezpieczenia pozostawionego mienia w obszarze objętym ewakuacją;
zapewnia bezpieczeństwo i porządek publiczny na kierunkach przemieszczania się ludności;
zapewnia zabezpieczenie logistyczne w postaci dostępu do żywności, wody pitnej oraz do urządzeń sanitarnych w punktach określonych w § 18 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia;
podaje do publicznej wiadomości bieżące komunikaty i ostrzeżenia na podstawie danych pozyskanych od innych organów lub służb;
identyfikuje potrzeby oraz określa zakres wymaganego wsparcia przez organy wyższego szczebla.
Z kolei starosta, na którego obszarze właściwości miejscowej zarządzono ewakuację:
koordynuje ewakuację na obszarze powiatu przez zespół do spraw koordynowania ewakuacji;
organizuje sposób komunikacji oraz wymiany informacji między zasobami OC oraz służbami, inspekcjami i strażami zaangażowanymi w proces ewakuacji;
przeciwdziała dezinformacji oraz weryfikuje podawane komunikaty i ostrzeżenia;
informuje ludność o zarządzeniu ewakuacji za pomocą systemu ostrzegania i alarmowania oraz środków masowego przekazu;
kieruje dostępne środki transportu do punktów załadunku organizowanych przez wójtów (burmistrzów i prezydentów miast);
kieruje posiadane zasoby OC i służby do zabezpieczenia pozostawionego mienia w obszarze objętym ewakuacją;
zapewnia bezpieczeństwo i porządek publiczny na kierunkach przemieszczania się ludności;
zapewnia zabezpieczenie logistyczne w postaci dostępu do żywności, wody pitnej oraz do urządzeń sanitarnych w punktach określonych w § 18 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia, w tym także zapewnia pomoc techniczną do ich obsługi;
identyfikuje potrzeby na podstawie danych pozyskanych od innych organów lub służb oraz określa zakres wymaganego wsparcia przez organy wyższego szczebla.
Wojewoda, na którego obszarze właściwości miejscowej zarządzono ewakuację:
koordynuje ewakuację na obszarze województwa;
współpracuje z Dyrektorem Rządowego Centrum Bezpieczeństwa (RCB) oraz z Szefem OC w zakresie określenia kierunków przemieszczania ewakuowanej ludności;
uruchamia na trasach przemieszczania punkty i drużyny, o których mowa w § 18 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia (drużyny utrzymania porządku publicznego i drużyny logistyczne);
organizuje sposób komunikacji oraz wymiany informacji między zasobami OC oraz służbami, inspekcjami i strażami zaangażowanymi w proces ewakuacji;
przeciwdziała dezinformacji oraz weryfikuje podawane komunikaty i ostrzeżenia;
informuje ludność o zarządzeniu ewakuacji za pomocą systemu ostrzegania i alarmowania oraz środków masowego przekazu;
kieruje dostępne środki transportu do punktów załadunku organizowanych przez wójtów (burmistrzów i prezydentów miast);
kieruje wojewódzkie zasoby OC oraz służby, inspekcje i straże do zabezpieczenia pozostawionego mienia w obszarze objętym ewakuacją;
zapewnia bezpieczeństwo i porządek publiczny na kierunkach przemieszczania się ludności;
zapewnia zabezpieczenie logistyczne dla osób wyznaczonych do pracy w punktach i drużynach określonych w § 18 ust. 1 rozporządzenia, w postaci zapewnienia dostępu do żywności, wody pitnej, urządzeń sanitarnych, w tym także zapewnia pomoc techniczną do obsługi tych urządzeń;
identyfikuje potrzeby na podstawie pozyskanych danych oraz określa zakres wymaganego wsparcia przez organy wyższego szczebla.
Wymienione organy władzy publicznej przekazują sobie, niezwłocznie i na bieżąco, informacje o przyjętych ustaleniach i podjętych decyzjach, przy czym w przypadku wojewody obowiązek informacyjny jest realizowany względem Szefa OC.
Obowiązki Szefa OC przed zarządzeniem ewakuacji
Szef OC, przed zarządzeniem ewakuacji na określonym obszarze, niezwłocznie wdraża procesy związane z przygotowaniem do ewakuacji, na podstawie planów, o których mowa w art. 40 ustawy, w tym:
ustala obszary na terenie kraju przewidziane w pierwszej kolejności do przyjęcia ewakuowanej ludności;
przekazuje wojewodom na terenach nieprzewidzianych do ewakuacji polecenie przygotowania miejsc dla ewakuowanej ludności;
po zasięgnięciu opinii Dyrektora RCB wyznacza szlaki komunikacyjne przewidziane do wykorzystania podczas ewakuacji, zgodnie z aktualnym stanem ich dostępności i z poziomem występujących w tym zakresie ograniczeń związanych z remontami lub ze zniszczeniami, uwzględniając pozyskane dane od innych właściwych organów lub podmiotów zarządzających infrastrukturą lub zasobami OC wyznaczonymi do wykorzystania podczas ewakuacji;
w porozumieniu z Dyrektorem RCB ustala sposób skutecznego powiadamiania ludności o zagrożeniu, a także przygotowuje treść informacji do upublicznienia i komunikatów na potrzeby alarmowania zagrożonej ludności;
identyfikuje potrzeby oraz określa zakres wymaganego wsparcia przez ministrów kierujących innymi działami administracji rządowej oraz w ramach pomocy międzynarodowej lub unijnego mechanizmu ochrony ludności.
Ponadto Szef OC informuje w niezbędnym zakresie podmioty zarządzające infrastrukturą o przyjętych ustaleniach oraz o decyzjach związanych z przygotowaniem ewakuacji.
Obowiązki organu OC po zarządzeniu ewakuacji
Po zarządzeniu ewakuacji organy OC, na obszarze właściwości miejscowej, gdzie będzie prowadzona ewakuacja, przekazują ludności uprzednio opracowane, stosowne materiały informacyjne w postaci broszur lub ulotek oraz komunikatów tekstowych, w tym z wykorzystaniem elektronicznych środków komunikacji.
W trakcie organizowania ewakuacji ludności organ OC prowadzi działania informacyjne z wykorzystaniem elementów systemu powiadamiania, ostrzegania i alarmowania o zagrożeniach w celu zapewnienia bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz realizuje inne przedsięwzięcia, mające na celu zapobieżenie dezinformacji i wywołaniu paniki, a także ograniczenie niekontrolowanego przemieszczania się ludności, w szczególności w kierunkach, gdzie wystąpiło zagrożenie.
Postępowanie w zakresie planowania i prowadzenia ewakuacji ludności
Zgodnie z § 17 rozporządzenia ewakuację ludności planuje się i prowadzi w taki sposób, aby zapewnić w miarę możliwości:
wspólny transport dla rodzin, zwłaszcza dla: matek z dziećmi, osób ze szczególnymi potrzebami z opiekunami oraz osób starszych wymagających opieki z opiekunami;
zaopatrzenie osób objętych ewakuacją w środki niezbędne do przetrwania na czas przejazdu oraz pobytu w miejscu tymczasowego schronienia, w szczególności w niezbędne do udzielania pomocy doraźnej i pomocy humanitarnej: żywność, produkty lecznicze, ubrania, wodę pitną oraz środki higieniczne i zaplecze sanitarne;
ewakuację w pierwszej kolejności dzieci, kobiet ciężarnych oraz osób przebywających w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej zapewniających całodobową opiekę, szpitalach, zakładach leczniczych, w których są udzielane stacjonarne i całodobowe świadczenia zdrowotne inne niż szpitalne, w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, innych placówkach zapewniających opiekę osobom niezdolnym do samodzielnego poruszania się lub o ograniczonej zdolności poruszania się, a także innych osób z niepełnosprawnościami;
ograniczenie mienia zabieranego przez ewakuowaną ludność wyłącznie w niezbędnym zakresie.
Przykład 1.
Na danym obszarze kraju wystąpiło poważne zagrożenie dla mieszkańców. W związku z tym Szef OC, na wniosek wojewody, zarządził ewakuację ludności z zagrożonego obszaru. Zgodnie z przepisami mienie zabierane przez ewakuowaną ludność należy ograniczyć do mienia niezbędnego do przetrwania przez 72 godziny.
Ponadto planując i prowadząc ewakuację osób wymienionych w pkt 3, trzeba w miarę możliwości wykorzystać zespoły ratownictwa medycznego, zespoły transportu medycznego oraz zespoły transportu sanitarnego, będące w dyspozycji podmiotów ochrony ludności, o których mowa w art. 17 ust. 1 pkt 21–23 ustawy, oraz wykorzystać siły i środki innych podmiotów ochrony ludności i organizacji pozarządowych przy koordynacji wojewodów — adekwatnie do potrzeb.
Działania podejmowane przez organ OC w celu sprawnej ewakuacji ludności
W celu zapewnienia sprawnej ewakuacji ludności oraz zabezpieczenia mienia organ OC tworzy w obszarach objętych ewakuacją:
punkty ewidencyjno-informacyjne, do których zadań należy prowadzenie ewidencji ewakuowanej ludności, informowanie o organizacji przemieszczania oraz kierowanie do wyznaczonych miejsc, umożliwiających skorzystanie z zapewnianych środków transportu;
punkty załadunku, do których zadań należy kierowanie ludności do poszczególnych środków transportu, z jednoczesnym prowadzeniem ewidencji środków transportu;
punkty pomocy medycznej, do których zadań należy prowadzenie działań z zakresu pierwszej pomocy oraz transportowanie własnymi środkami transportu osób wymagających świadczeń opieki zdrowotnej w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego; w ramach tych punktów zapewnia się także pomoc psychologiczną;
drużyny porządkowo-ochronne, do których zadań należy zabezpieczenie pozostawionego mienia i zapewnienie bezpieczeństwa publicznego;
drużyny załadowcze, do których zadań należy wsparcie instytucji, w tym instytucji kultury, w załadunku na środki transportu przygotowanego do ewakuacji mienia, w tym dóbr kultury.
Z kolei na trasach przemieszczania organ OC tworzy:
punkty koordynacji przemieszczania ludności, do których zadań należy zarządzanie przemieszczaniem się ewakuowanych osób;
drużyny utrzymania porządku publicznego, do których zadań należy zapewnienie zabezpieczenia procesu ewakuacji, w tym zapewnienie ciągłości ruchu pojazdów;
drużyny logistyczne, do których zadań należy zapewnienie dostępu do paliw i pozostałych przedmiotów eksploatacyjnych pojazdów, a także do żywności i wody pitnej oraz do zabezpieczenia sanitarnego.
Ponadto w miejscu przyjęcia organ OC tworzy:
punkty przyjęcia, do których zadań należy zapewnienie sprawnego opuszczenia środków transportu przez ludność, prowadzenie ewidencji przyjętej ludności, identyfikacja ewentualnych pilnych potrzeb zdrowotnych oraz niezwłoczne kierowanie ludności ewakuowanej do punktu rozdzielczego, punktu pomocy medycznej lub bezpośrednio do miejsc zakwaterowania;
punkty rozdzielcze, do których zadań należy informowanie ludności o zasadach pobytu w nowym miejscu zakwaterowania oraz kierowanie bezpośrednio do miejsc zakwaterowania;
punkty pomocy medycznej, do których zadań należy prowadzenie działań z zakresu pierwszej pomocy oraz transport własnymi środkami osób wymagających świadczeń opieki zdrowotnej w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego;
drużyny porządkowo-ochronne, do których zadań należy zapewnienie bezpieczeństwa publicznego;
drużyny wyładowcze, do których zadań należy wsparcie instytucji, w tym instytucji kultury, w rozładunku ewakuowanego mienia, w tym dóbr kultury.
Wojewoda i starosta tworzą zespoły do spraw koordynacji ewakuacji, ponadto organy OC mogą tworzyć inne zespoły oraz łączyć zespoły, punkty i drużyny, jeżeli zapewni to zwiększenie sprawności organizacyjnej realizacji procesu ewakuacji.
Odmowa objęcia ewakuacją
W razie odmowy objęcia ewakuacją wójt (burmistrz, prezydent miasta) przedstawia informację dotyczącą orientacyjnej liczby osób, które nie wyraziły zgody na ewakuację, i przekazuje informacje w tym zakresie staroście.
Następnie — po zakończeniu ewakuacji — starosta przekazuje wojewodzie informację dotyczącą szacunkowej liczby osób, które nie poddały się ewakuacji.
Zabezpieczenie publicznego mienia oraz dóbr kultury
Zgodnie z § 20 ust. 1 rozporządzenia po zarządzeniu ewakuacji organ OC — na którego obszarze będą prowadzone działania, w tym przyjęcie ludności — wykonuje przedsięwzięcia mające na celu zabezpieczenie najcenniejszego publicznego mienia, dóbr kultury w obszarach zagrożenia oraz dalszego zabezpieczenia przetransportowanego mienia w miejscach bezpiecznych.
Powyższe działania są realizowane przez:
zabezpieczenie i pozostawienie w obszarze zagrożenia lub przeznaczenie do ewakuacji w pierwszej kolejności z zagrożonego obszaru wytypowanych dóbr kultury;
przygotowanie do przemieszczenia wytypowanych dóbr kultury, w tym dotyczącej ich dokumentacji, oraz prowadzenie ich ewidencji;
przygotowanie środków transportu niezbędnych do przewiezienia dóbr kultury do wyznaczonych miejsc przechowywania;
udzielenie w danych warunkach pomocy instytucjom i jednostkom posiadającym dobra kultury przy zabezpieczeniu i przygotowaniu oraz przy transporcie dóbr kultury;
organizację tymczasowej ochrony fizycznej na czas transportu i w miejscu przechowywania dóbr kultury.
Ewakuacja ludności w czasie stanu wojennego i w czasie wojny — jakie są najważniejsze zasady? Podsumowanie
W czasie stanu wojennego i w czasie wojny, w celu zapewnienia bezpieczeństwa osób i mienia, a także dóbr kultury przed zagrożeniami — Szef OC, na wniosek wojewody, może zarządzić ewakuację ludności zamieszkującej wskazany obszar. Podczas organizowania ewakuacji ludności organ OC prowadzi działania informacyjne z wykorzystaniem elementów systemu powiadamiania, ostrzegania i alarmowania o zagrożeniach. Ewakuacja dotyczy w pierwszej kolejności dzieci, kobiet ciężarnych oraz osób przebywających w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej zapewniających całodobową opiekę, szpitalach i zakładach leczniczych. W miejscu przyjęcia ewakuowanej ludności tworzy się m.in. punkty przyjęć, punkty rozdzielcze, punkty pomocy medycznej i drużyny porządkowo-ochronne.
