Na mocy przepisów Ustawy z dnia 28 lipca 2023 roku o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw – tzw. ustawy Kamilka – wprowadzono w szeregu ustaw zmiany, których celem było podwyższenie standardów uczestnictwa małoletnich w procedurach sądowych i wzmocnienie ich ochrony, w tym systemowej ochrony przed skrzywdzeniem, a także podwyższenie poziomu poszanowania praw osób z niepełnosprawnością. Jedną z takich zmian było nałożenie na pracodawców i inne podmioty obowiązków w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom przestępczością na tle seksualnym i ochrony małoletnich – w Ustawie z dnia 13 maja 2016 roku o przeciwdziałaniu zagrożeniom przestępczością na tle seksualnym i ochronie małoletnich (dalej: ustawa).
Co zmieniono w ustawie?
Dokonana nowelizacja ustawy obejmuje rozszerzenie jej przedmiotu na „ochronę małoletnich” (wcześniejszy tytuł ustawy brzmiał: „o przeciwdziałaniu zagrożeniom przestępczością na tle seksualnym” – dodano słowa „i ochronie małoletnich”), która ma polegać na kompleksowej dbałości o bezpieczeństwo osób poniżej 18. roku życia. Zmiany polegały, w pierwszej kolejności, na wprowadzeniu, obok szczególnych środków ochrony przed przestępczością seksualną, dodatkowo katalogu szczególnych środków ochrony małoletnich. Te nowe środki to:
- ocena prawdopodobieństwa ponownego popełnienia przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności na szkodę małoletniego;
- standardy ochrony małoletnich;
- analiza zdarzeń, w wyniku których małoletni na skutek działania rodzica albo opiekuna prawnego lub faktycznego poniósł śmierć lub doznał ciężkiego uszczerbku na zdrowiu;
- Krajowy Plan Przeciwdziałania Przemocy na Szkodę Małoletnich oraz Krajowy Plan Przeciwdziałania Przestępstwom Przeciwko Wolności Seksualnej i Obyczajności na Szkodę Małoletnich;
- kontrola wykonywania obowiązków wynikających z ustawy.
Rozszerzenie obowiązków w zakresie uzyskania informacji o osobach, które mają zostać zatrudnione
Przepis art. 21 ustawy w brzmieniu nadanym jej „ustawą Kamilka” stanowi, że przed nawiązaniem z daną osobą stosunku pracy lub przed dopuszczeniem tej osoby do innej działalności związanej z wychowaniem, edukacją, wypoczynkiem, leczeniem, świadczeniem porad psychologicznych, rozwojem duchowym, uprawianiem sportu lub realizacją innych zainteresowań przez małoletnich, lub z opieką nad nimi, na pracodawcy lub innym organizatorze takiej działalności oraz na osobie, z którą ma być nawiązany stosunek pracy lub która ma być dopuszczona do takiej działalności, ciążą obowiązki:
- uzyskania przez pracodawcę lub innego organizatora informacji, czy dane ww. osoby są zamieszczone w bazach danych Rejestru Sprawców Przestępstw na Tle Seksualnym: Rejestrze z dostępem ograniczonym lub w Rejestrze osób, w stosunku do których Państwowa Komisja do spraw przeciwdziałania wykorzystaniu seksualnemu małoletnich poniżej lat 15 wydała postanowienie o wpisie w Rejestrze;
- przekazania przez ww. osobę pracodawcy lub innemu organizatorowi informacji z Krajowego Rejestru Karnego w zakresie przestępstw określonych w rozdziale XIX i XXV Kodeksu karnego, w art. 189a i art. 207 Kodeksu karnego oraz w Ustawie z dnia 29 lipca 2005 roku o przeciwdziałaniu narkomanii, lub za odpowiadające tym przestępstwom czyny zabronione określone w przepisach prawa obcego;
- przekazania przez ww. osobę posiadającą obywatelstwo innego państwa niż Rzeczpospolita Polska, pracodawcy lub innemu organizatorowi informacji z rejestru karnego państwa obywatelstwa uzyskiwaną do celów działalności zawodowej lub wolontariackiej związanej z kontaktami z dziećmi;
- przekazania przez ww. osobę pracodawcy lub innemu organizatorowi oświadczenia o państwie lub państwach, w których zamieszkiwała w ciągu ostatnich 20 lat, innych niż Rzeczpospolita Polska i państwo obywatelstwa, oraz jednocześnie informacji z rejestrów karnych tych państw uzyskiwaną do celów działalności zawodowej lub wolontariackiej związanej z kontaktami z dziećmi.
Jeżeli prawo państwa innego niż Rzeczpospolita Polska nie przewiduje wydawania informacji do celów działalności zawodowej lub wolontariackiej związanej z kontaktami z dziećmi, przedkłada się informację z rejestru karnego tego państwa.
Ponadto, w przypadku gdy prawo państwa, z którego ma być przedłożona informacja, nie przewiduje jej sporządzenia lub w danym państwie nie prowadzi się rejestru karnego, osoba składa oświadczenie o tym fakcie wraz z oświadczeniem, że nie była prawomocnie skazana w tym państwie za czyny zabronione odpowiadające przestępstwom określonym wyżej oraz nie wydano wobec niej innego orzeczenia, w którym stwierdzono, iż dopuściła się takich czynów zabronionych, oraz że nie ma obowiązku wynikającego z orzeczenia sądu, innego uprawnionego organu lub ustawy stosowania się do zakazu zajmowania wszelkich lub określonych stanowisk, wykonywania wszelkich lub określonych zawodów albo działalności, związanych z wychowaniem, edukacją, wypoczynkiem, leczeniem, świadczeniem porad psychologicznych, rozwojem duchowym, uprawianiem sportu lub realizacją innych zainteresowań przez małoletnich, lub z opieką nad nimi. Oświadczenia składane są pod rygorem odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia. Składający oświadczenie jest obowiązany do zawarcia w nim klauzuli następującej treści: „Jestem świadomy odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia”. Zastępuje ona pouczenie organu o odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia.
Pracodawca lub inny organizator informacje i oświadczenia wymienione wyżej załącza do akt osobowych pracownika albo dokumentacji dotyczącej osoby dopuszczonej do działalności związanej z wychowaniem, edukacją, wypoczynkiem, leczeniem, świadczeniem porad psychologicznych, rozwojem duchowym, uprawianiem sportu lub realizacją innych zainteresowań przez małoletnich, lub z opieką nad nimi.
Rozszerzenie treści art. 21 ustawy dokonane na mocy przepisów „ustawy Kamilka” służy, w zamierzeniu ustawodawcy, wzmocnieniu weryfikacji wymogów do pracy z dziećmi, w tym osób, które są cudzoziemcami bądź obywatelami polskimi i zamieszkiwały za granicą. W ich przypadku sprawdzenie, czy nie były karane za przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności, było do tej pory utrudnione, tym bardziej że osoby te nie figurują w Rejestrze Sprawców Przestępstw na Tle Seksualnym czy też Krajowym Rejestrze Karnym.
Ustawodawca uznał, że skuteczność kontroli wymaga nałożenia obowiązków jednocześnie na pracodawcę oraz pracownika. W rezultacie pracodawca ma obowiązek sprawdzenia, czy osoba zgłaszająca gotowość do pracy znajduje się w Rejestrze Sprawców Przestępstw na Tle Seksualnym, natomiast ta osoba będzie musiała przedstawić informacje w zakresie przestępstw przeciwko wolności seksualnej i obyczajności z rejestrów karnych państw zamieszkania, w którym przebywała lub którego jest obywatelem, a gdy nie jest to możliwe, złożyć oświadczenie pod rygorem odpowiedzialności karnej.
Standardy ochrony małoletnich
Innym istotnym instrumentem służącym realizacji celów ustawy wprowadzonym na mocy przepisów „ustawy Kamilka” jest obowiązek wprowadzenia standardów ochrony małoletnich przez:
- organ zarządzający jednostką systemu oświaty, o której mowa w art. 2 pkt 1–8 Ustawy z dnia 14 grudnia 2016 roku – Prawo oświatowe, oraz inną placówką oświatową, opiekuńczą, wychowawczą, resocjalizacyjną, religijną, artystyczną, medyczną, rekreacyjną, sportową lub związaną z rozwijaniem zainteresowań, do której uczęszczają albo w której przebywają lub mogą przebywać małoletni;
- organizatora działalności oświatowej, opiekuńczej, wychowawczej, resocjalizacyjnej, religijnej, artystycznej, medycznej, rekreacyjnej, sportowej lub związanej z rozwijaniem zainteresowań przez małoletnich.
W standardach, w sposób dostosowany do charakteru i rodzaju placówki lub działalności, określa się w szczególności:
- zasady zapewniające bezpieczne relacje między małoletnim a personelem placówki lub organizatora, a w szczególności zachowania niedozwolone wobec małoletnich;
- zasady i procedurę podejmowania interwencji w sytuacji podejrzenia krzywdzenia lub posiadania informacji o krzywdzeniu małoletniego;
- procedury i osoby odpowiedzialne za składanie zawiadomień o podejrzeniu popełnienia przestępstwa na szkodę małoletniego, zawiadamianie sądu opiekuńczego oraz w przypadku instytucji, które mają takie uprawnienia, osoby odpowiedzialne za wszczynanie procedury „Niebieskie Karty”;
- zasady przeglądu i aktualizacji standardów;
- zakres kompetencji osoby odpowiedzialnej za przygotowanie personelu placówki lub organizatora do stosowania standardów, zasady przygotowania tego personelu do ich stosowania oraz sposób dokumentowania tej czynności;
- zasady i sposób udostępniania rodzicom albo opiekunom prawnym lub faktycznym oraz małoletnim standardów do zaznajomienia się z nimi i ich stosowania;
- osoby odpowiedzialne za przyjmowanie zgłoszeń o zdarzeniach zagrażających małoletniemu i udzielenie mu wsparcia;
- sposób dokumentowania i zasady przechowywania ujawnionych lub zgłoszonych incydentów lub zdarzeń zagrażających dobru małoletniego.
W standardach wprowadzanych w placówce lub miejscu prowadzonej działalności należy określić także:
- wymogi dotyczące bezpiecznych relacji między małoletnimi, a w szczególności zachowania niedozwolone;
- zasady korzystania z urządzeń elektronicznych z dostępem do sieci Internet;
- procedury ochrony dzieci przed treściami szkodliwymi i zagrożeniami w sieci Internet oraz utrwalonymi w innej formie;
- zasady ustalania planu wsparcia małoletniego po ujawnieniu krzywdzenia.
Obowiązek wprowadzenia standardów mają także podmioty świadczące usługi hotelarskie oraz turystyczne, a także prowadzące inne miejsca zakwaterowania zbiorowego, w zakresie niezbędnym do zapewnienia ochrony małoletnich. Standardy, w sposób dostosowany do charakteru i rodzaju prowadzonych usług, określają w szczególności:
- zasady zapewniające bezpieczne relacje między personelem podmiotu a małoletnim, a w szczególności zachowania niedozwolone wobec małoletnich;
- zasady i procedury identyfikacji małoletniego przebywającego w obiekcie hotelarskim i jego relacji w stosunku do osoby dorosłej, z którą przebywa w tym obiekcie;
- zasady i procedury reagowania w przypadku uzasadnionego przypuszczenia, że dobro małoletniego znajdującego się na terenie obiektu hotelarskiego lub korzystającego z usług turystycznych jest zagrożone;
- procedury i osoby odpowiedzialne za składanie zawiadomień o podejrzeniu popełnienia przestępstwa na szkodę małoletniego oraz zawiadamianie sądu opiekuńczego;
- zakres kompetencji osoby odpowiedzialnej za przygotowanie personelu podmiotu do stosowania standardów, zasady przygotowania tego personelu do ich stosowania oraz sposób dokumentowania tej czynności.
W standardach uwzględnia się sytuację dzieci z niepełnosprawnością oraz dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Standardy sporządza się, mając na względzie konieczność ich zrozumienia przez osoby małoletnie.
Podmioty zobowiązane do wprowadzenia standardów mają obowiązek co najmniej raz na 2 lata dokonywać oceny w celu zapewnienia ich dostosowania do aktualnych potrzeb oraz zgodności z obowiązującymi przepisami. Wnioski z przeprowadzonej oceny należy pisemnie udokumentować. Wspomniane podmioty udostępniają standardy na swojej stronie internetowej oraz wywieszają w widocznym miejscu w swoim lokalu, w wersji zupełnej oraz skróconej, przeznaczonej dla małoletnich. Wersja skrócona zawiera informacje istotne dla małoletnich.
Należy zauważyć, że popełnianie przestępstw z użyciem przemocy czy też przestępstw o charakterze seksualnym wobec małoletnich ma charakter wielowymiarowy, dlatego przeciwdziałanie im wymaga przedsięwzięcia środków o charakterze tak profilaktycznym jak i interwencyjnym ukierunkowanym na zawiadomienie właściwych organów oraz natychmiastową pomoc skrzywdzonemu, jego bliskim (o ile nie są krzywdzicielami), a także, w stosownych przypadkach, wsparcie otoczenia. Musi to znajdować odzwierciedlenie w omawianych procedurach, które tylko w ten sposób spełnią cel przyświecający ich wprowadzeniu.
Obowiązek stosowania omówionych środków ochrony małoletnich istnieje od niedawna, w związku z czym obecnie nie można jeszcze dokonać oceny ich efektywności. Na gruncie dotychczasowej praktyki formułowane są już jednak spostrzeżenia (np. przez Rzecznika Praw Obywatelskich), iż część przepisów „ustawy Kamilka”, ze względu na ich niejednoznaczność, wymaga doprecyzowania. Można się zatem spodziewać, że unormowania te będą jeszcze udoskonalane.
