Przeszkoda w dochodzeniu roszczenia spowodowana siłą wyższą – jak działa w praktyce?

Przeszkoda w dochodzeniu roszczenia spowodowana siłą wyższą ma istotny wpływ na bieg przedawnienia w prawie pracy. Roszczenia ze stosunku pracy mogą być skutecznie dochodzone w określonych prawem terminach, po których upływie ulegają przedawnieniu. Okolicznością powodującą, że termin przedawnienia przestaje biec, jest właśnie siła wyższa.

Przedawnienie roszczeń ze stosunku pracy

Roszczenia ze stosunku pracy – co do zasady – ulegają przedawnieniu z upływem 3 lat od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne (art. 291 § 1 Kodeksu pracy).

Roszczenia pracodawcy o:

• naprawienie szkody wyrządzonej przez pracownika wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych;

• odszkodowanie ze strony pracownika w razie nieuzasadnionego rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia na podstawie art. 55 § 1¹ kp;

• naprawienie szkody wyrządzonej przez pracownika wskutek naruszenia zakazu konkurencji przewidzianego w umowie

– ulegają przedawnieniu z upływem 1 roku od dnia, w którym pracodawca powziął wiadomość o wyrządzeniu przez pracownika szkody, nie później jednak niż z upływem 3 lat od jej wyrządzenia (art. 291 § 2 i 2¹ kp).

Przykład 1.

Pracodawca nie udzielił pracownikowi 10 dni urlopu wypoczynkowego za 2020 roku. Z uwagi na to, że w myśl art. 168 kp urlop ten powinien zostać udzielony najpóźniej do 30 września 2021 roku, termin przedawnienia roszczenia pracownika o udzielenie wspomnianego urlopu upłynął 30 września 2024 roku.

Przykład 2.

25 listopada 2024 roku pracownik, nie stosując się do wskazań wynikających z przekazanej mu przez pracodawcę instrukcji obsługi maszyny pakującej, spowodował zniszczenie jednego z jej podzespołów. Pracodawca dowiedział się 7 kwietnia 2025 roku o wyrządzonej mu w ten sposób przez pracownika szkodzie. W związku z tym jednoroczny termin przedawnienia roszczenia pracodawcy o naprawienie szkody przez pracownika upływa 7 kwietnia 2026 roku. 

W myśl art. 291 § 3 kp, jeżeli pracownik umyślnie wyrządził szkodę, do przedawnienia roszczenia o naprawienie tej szkody stosuje się przepisy art. 442¹ § 1 i 2 kc, które stanowią, że:

• roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym ulega przedawnieniu z upływem 3 lat od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się, albo przy zachowaniu należytej staranności mógł się dowiedzieć, o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia, jednakże termin ten nie może być dłuższy niż 10 lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę;

• jeżeli szkoda wynikła ze zbrodni lub występku, roszczenie o naprawienie szkody ulega przedawnieniu z upływem 20 lat od dnia popełnienia przestępstwa bez względu na to, kiedy poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia.

Terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną. Roszczenie stwierdzone prawomocnym orzeczeniem organu powołanego do rozstrzygania sporów, jak również roszczenie stwierdzone ugodą zawartą w trybie określonym w kodeksie przed takim organem, ulega przedawnieniu z upływem 10 lat od dnia uprawomocnienia się orzeczenia lub zawarcia ugody (art. 291 § 4 i 5 kp).

Przeszkoda w dochodzeniu roszczenia spowodowana siłą wyższą

Zgodnie z art. 293 kp bieg przedawnienia nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu na czas trwania przeszkody, gdy z powodu siły wyższej uprawniony nie może dochodzić przysługujących mu roszczeń przed właściwym organem powołanym do rozstrzygania sporów.

Zgodnie z tzw. teorią obiektywną za siłę wyższą w rozumieniu art. 293 kp uważa się:

• zdarzenie nadzwyczajne,

• pochodzące z zewnątrz,

• niezależne od woli uprawnionego,

• którego nie można przewidzieć ani nie można mu zapobiec przy dołożeniu najwyższego stopnia staranności.

Przy ocenie niemożności dochodzenia roszczenia z powodu siły wyższej należy uwzględnić także elementy podmiotowe dotyczące uprawnionego – chodzi bowiem o to, że to uprawniony nie może dochodzić swoich roszczeń, nie zaś o to, że roszczeń w ogóle nie można dochodzić (wyrok Sądu Najwyższego z 18 grudnia 2002 roku, I PKN 12/02).

W orzecznictwie sądów za zdarzenia kwalifikowane jako siła wyższa uznano m.in. następujące:

• awaria w budynku uniemożliwiająca osobie, której przysługiwało dane roszczenie, dostęp do jej lokalu, a w konsekwencji – nadanie dalszego biegu sprawie przez złożenie w terminie stosownych dokumentów (postanowienie Sądu Najwyższego z 5 listopada 1976 roku, III CRN 202/76);

• pobyt za granicą, w kraju, w którym w związku z bombardowaniem stolicy ogłoszono stan wojenny i wprowadzono wizy wyjazdowe, odmawiając takiej wizy osobie, której przysługiwało roszczenie, w następstwie czego osoba ta nie mogła podjąć czynności w celu dochodzenia roszczenia (wyrok Sądu Najwyższego z 26 sierpnia 1992 roku, I PRN 36/92);

• zaprzestanie, przez sąd właściwy do rozpatrzenia roszczenia, działalności, np. w okresie ogłoszonej epidemii (wyrok Sądu Rejonowego w Toruniu z 5 stycznia 2022 roku, IV P 267/20).

Przykład 3.

Zgodnie z postanowieniem regulaminu pracy pracodawca miał przelać na rachunek  pracownika wynagrodzenie za sierpień 2024 roku 26. dnia tego miesiąca. Nie wywiązał się z tego obowiązku. W okresie od 21 sierpnia do 18 września 2024 roku z powodu powodzi pracownik nie miał możliwości opuszczenia miejsca zamieszkania i nie działały w tym czasie, na terenie przebywania pracownika, usługi pocztowe ani inna łączność. W konsekwencji do 18 września 2024 roku nie mógł podjąć czynności w celu dochodzenia wypłaty wspomnianego wynagrodzenia. Opisane zdarzenia miały więc znamiona siły wyższej uniemożliwiającej pracownikowi dochodzenie roszczenia. W tych okolicznościach 3-letni okres przedawnienia roszczenia rozpoczął swój bieg od 19 września 2024 roku.

Przykład 4.

Pracodawcy będącemu osobą fizyczną pracownik wyrządził szkodę związaną ze złamaniem zakazu konkurencji wynikającego z zawartej przez strony umowy, co polegało na podjęciu współpracy z firmą rywalizującą z pracodawcą na rynku. Do powstania szkody doszło 20 stycznia 2025 roku, kiedy pracodawca miał zawrzeć z jednym z klientów umowę sprzedaży oferowanego przez siebie produktu. Klient zrezygnował jednak z zawarcia tej umowy, gdyż wyżej wspomniany pracownik zaproponował mu analogiczną transakcję w konkurencyjnej firmie, z którą współpracował. Pracodawca dowiedział się o przyczynie rezygnacji klienta oraz o współpracy pracownika z konkurencyjną firmą 10 marca 2025 roku przy okazji rozmowy z klientem, który wcześniej zrezygnował z zawarcia umowy. Zatem należy uznać, że w tym dniu pracodawca dowiedział się o wyrządzeniu mu przez pracownika szkody o wartości utraconego dochodu z niezawartej umowy sprzedaży. Tym samym 10 marca 2025 roku rozpoczął bieg roczny okres przedawnienia roszczenia pracodawcy o odszkodowanie ze strony pracownika. W okresie od 14 do 27 kwietnia 2025 roku pracodawca przebywał w Ukrainie, na terenie objętym działaniami wojennymi (siła wyższa), na skutek czego nie mógł podejmować czynności w celu dochodzenia roszczenia o odszkodowanie. W tych okolicznościach termin przedawnienia biegł od 10 marca do 13 kwietnia 2025 roku. W okresie działania siły wyższej, od 14 do 27 kwietnia 2025 roku, termin przedawnienia nie biegł (przedawnienie było zawieszone). Natomiast od 28 kwietnia 2025 roku rozpoczęła bieg pozostała część rocznego terminu przedawnienia.

Definicję siły wyższej wypracowano w orzecznictwie sądów oraz w doktrynie prawa. Jednak z uwagi na to, że jest to definicja ogólna, niejednokrotnie, w konkretnych wypadkach, występują wątpliwości dotyczące kwalifikowania określonych zdarzeń jako mających znamiona siły wyższej. Zgodnie z tradycyjnym ujęciem za przejawy działania siły wyższej uznaje się katastrofalne zjawiska przyrodnicze, niektóre działania władzy (np. zawieszenie wymiaru sprawiedliwości) oraz działania wojenne.