Dni wolne za oddanie krwi w 2024 r. a wykonywanie pracy w nadgodzinach

Przepisy prawa przewidują określone świadczenia oraz uprawnienia przysługujące dawcom krwi, w tym dodatkowe dni wolne za oddanie krwi od pracy. Możliwości polecenia wykonywania pracy w tych dniach są znacznie ograniczone.

Uprawnienia dawcy krwi do zwolnienia od pracy w 2024 r.

Zgodnie z art. 9 Ustawy z dnia 22 sierpnia 1997 roku o publicznej służbie krwi – dalej „ustawa” – dawcy krwi (honorowemu dawcy krwi) przysługuje:

• zwolnienie od pracy oraz zwolnienie od wykonywania czynności służbowych w dniu, w którym oddaje krew, i na czas okresowego badania lekarskiego dawców krwi na zasadach określonych w odrębnych przepisach;
• zwrot utraconego zarobku na zasadach wynikających z przepisów prawa pracy;
• zwrot kosztów przejazdu do jednostki organizacyjnej publicznej służby krwi na zasadach określonych w przepisach w sprawie diet i innych należności z tytułu podróży służbowych na obszarze kraju; koszt przejazdu ponosi jednostka organizacyjna publicznej służby krwi;
• posiłek regeneracyjny.

Jak stanowi § 12 Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 15 maja 1996 roku w sprawie sposobu usprawiedliwiania nieobecności w pracy oraz udzielania pracownikom zwolnień od pracy, pracodawca jest obowiązany zwolnić od pracy pracownika będącego krwiodawcą na czas oznaczony przez stację krwiodawstwa w celu oddania krwi. Pracodawca jest również obowiązany zwolnić od pracy pracownika będącego krwiodawcą na czas niezbędny do przeprowadzenia zaleconych przez stację krwiodawstwa okresowych badań lekarskich, jeżeli nie mogą one być wykonane w czasie wolnym od pracy.

Natomiast w myśl art. 9a ust. 1 pkt 1 ustawy w przypadku ogłoszenia stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii honorowemu dawcy krwi, który oddał krew lub jej składniki, w tym osocze po chorobie COVID-19, przysługują uprawnienia, o których mowa w art. 9, z tym że wymiar zwolnienia od pracy oraz zwolnienia od wykonywania czynności służbowych przysługuje w dniu, w którym oddał krew lub jej składniki, oraz w dniu następnym. Pierwotnie, zwiększony wymiar zwolnienia dla honorowych dawców krwi był uzależniony od obowiązującego stanu epidemicznego. Jednakże, w trosce o zapewnienie stabilnych warunków dla krwiodawstwa, ustawodawca zdecydował się na trwałe wprowadzenie dwudniowego zwolnienia od pracy dla wszystkich dawców krwi. Zmiana ta weszła w życie z dniem 20 kwietnia 2023 roku na mocy ustawy o Krajowej Sieci Onkologicznej. Zgodnie z nowymi przepisami, honorowym dawcom krwi przysługuje zwolnienie od pracy zarówno w dniu oddania krwi, jak i w dniu następnym, a także na czas  niezbędny do przeprowadzenia zaleconych przez stację krwiodawstwa okresowych badań lekarskich.

Dokumentem poświadczającym to uprawnienie jest zaświadczenie wydane przez regionalne centrum krwiodawstwa i krwiolecznictwa, Wojskowe Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa lub Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa utworzone przez ministra właściwego do spraw wewnętrznych (art. 9a ust. 3 pkt 1 ustawy).

Czy można polecić wykonywanie pracy w dni wolne za oddanie krwi?

Wspomniane wyżej uprawnienie do skorzystania przez pracownika w okresie stanu zagrożenia epidemicznego z 2 dni wolnych w związku z oddaniem krwi służy regeneracji jego sił. Z tego względu nakazanie pracownikowi wykonywania pracy w dni wolne za oddanie krwi, które powinny być dla niego wolne od pracy, wiąże się z ryzykiem, że praca będzie przez niego wykonywania w czasie, w którym wspomniana regeneracja sił jeszcze nie wystąpiła, co z kolei może rodzić dla pracownika określone zagrożenia w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy.

Jak stanowi art. 151³ Kodeksu pracy, pracownikowi, który ze względu na okoliczności przewidziane w art. 151 § 1, czyli w przypadkach:

• konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii;
• szczególnych potrzeb pracodawcy

– wykonywał pracę w dniu wolnym od pracy wynikającym z rozkładu czasu pracy w przeciętnie 5-dniowym tygodniu pracy, przysługuje w zamian inny dzień wolny od pracy udzielony mu do końca okresu rozliczeniowego, w terminie z nim uzgodnionym.

Jest to przepis, który pozwala polecać pracownikom wykonywanie pracy w dniu, który w rozkładzie czasu pracy został wcześniej przewidziany jako dzień wolny od pracy. W omawianym przepisie wspomina się o „rozkładzie czasu pracy w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy”, co wydaje się oznaczać, że mowa w nim wyłącznie o takich dniach wolnych, które pracownik powinien otrzymać w celu zapewnienia przeciętnie 5-dniowego tygodnia pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym. Takiego charakteru nie mają 2 dni wolnego z tytułu oddania krwi, gdyż są one udzielane na podstawie szczególnej podstawy prawnej, jaką jest art. 9a ust. 1 pkt 1 ustawy. To może skłaniać do wniosku, że wspomniany art. 151³ kp nie stanowi podstawy do nakazania pracownikowi wykonywania pracy w dni dla niego wolne z tytułu oddania krwi. Jednocześnie trudno byłoby w obecnym stanie prawnym podać inny przepis, który mógłby taką podstawą być.

Praca w godzinach nadliczbowych

Zgodnie z art. 151 § 1 kp pracownikowi można polecić wykonywanie pracy w godzinach nadliczbowych, tj. pracy wykonywanej ponad obowiązujące go normy czasu pracy, a także pracy wykonywanej ponad przedłużony dobowy wymiar czasu pracy, wynikający z obowiązującego go systemu i rozkładu czasu pracy, w wymienionych już wyżej przypadkach:

• konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii;
• szczególnych potrzeb pracodawcy.

Należy podkreślić, że z pracą w godzinach nadliczbowych mamy do czynienia, gdy pracownik wykonuje pracę w wydłużonym wymiarze czasowym:

• w dniu będącym dla niego dniem pracy (dniem roboczym), lub
• w dniu wolnym, w którym polecono mu wykonywanie pracy, zgodnie z art. 151³ kp.

W obu przypadkach, aby doszło do wykonywania pracy w godzinach nadliczbowych, pracownik musi najpierw przepracować godziny jego normalnego czasu pracy, i dopiero po ich przepracowaniu wystąpi praca w godzinach nadliczbowych.

Wobec powyższego art. 151 § 1 kp trudno byłoby uznać za podstawę prawną polecenia pracownikowi wykonywania pracy (w tym pracy w godzinach nadliczbowych) w dniu wolnym z tytułu oddania krwi. Taki dzień nie jest bowiem dla pracownika dniem roboczym ani – jak się wydaje – dniem wolnym, w którym polecono mu wykonywanie pracy, zgodnie z art. 151³ kp.

Czy pracownik musi wykorzystać dni wolne za oddanie krwi?

Jak wskazano wyżej, w czasie obowiązywania stanu epidemii lub stanu zagrożenia epidemicznego pracownikowi będącemu dawcą krwi przysługuje zwolnienie od pracy w dniu, w którym oddał krew lub jej składniki, oraz w dniu następnym. To, czy pracownik skorzysta ze wspomnianego uprawnienia, uzależnione jest w pierwszym rzędzie od tego, czy o fakcie oddania krwi w danym dniu poinformuje pracodawcę.

W myśl § 2 Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 15 maja 1996 roku w sprawie sposobu usprawiedliwiania nieobecności w pracy oraz udzielania pracownikom zwolnień od pracy pracownik powinien uprzedzić pracodawcę o przyczynie i przewidywanym okresie nieobecności w pracy, jeżeli przyczyna tej nieobecności jest z góry wiadoma lub możliwa do przewidzenia. W razie zaistnienia przyczyn uniemożliwiających stawienie się do pracy pracownik jest obowiązany niezwłocznie zawiadomić pracodawcę o przyczynie swojej nieobecności i przewidywanym okresie jej trwania, nie później jednak niż w drugim dniu nieobecności w pracy. Jeżeli przepisy prawa pracy obowiązujące u danego pracodawcy nie określają sposobu zawiadomienia pracodawcy o przyczynie nieobecności pracownika w pracy, zawiadomienia tego pracownik dokonuje osobiście lub przez inną osobę, telefonicznie lub za pośrednictwem innego środka łączności albo drogą pocztową, przy czym za datę zawiadomienia uważa się wtedy datę stempla pocztowego. Niedotrzymanie terminu przewidzianego wyżej może być usprawiedliwione szczególnymi okolicznościami uniemożliwiającymi terminowe dopełnienie przez pracownika obowiązku określonego w tym przepisie, zwłaszcza jego obłożną chorobą połączoną z brakiem lub nieobecnością domowników albo innym zdarzeniem losowym.

Mogą jednak wystąpić przypadki, w których pracownik nie zechce skorzystać z przysługującego mu prawa do 2 dni wolnych i nie poinformuje pracodawcy o okolicznościach umożliwiających mu otrzymanie tego zwolnienia. Wówczas, skoro pracownik w dniu, w którym następuje oddanie krwi lub w dniu następnym, będzie wykonywał pracę, pracodawca może mu też polecić wykonywanie w tym dniu pracy w godzinach nadliczbowych, jeżeli wystąpią przesłanki, o których mowa w art. 151 § 1 kp.

Pojawia się również pytanie, czy pracownik może zrzec się wobec pracodawcy prawa do 2 dni wolnych z tytułu oddania krwi w przypadku gdy pracodawca wie, że pracownik oddał krew, ale pracownik informuje go, że nie zamierza skorzystać ze wspomnianego uprawnienia. Z literalnego brzmienia art. 9 i art. 9a ustawy wynika, że pracownikowi przysługuje omawiane uprawnienie, lecz nie ma on obowiązku z niego koniecznie skorzystać.

Podsumowując, uwzględniając zarysowane wyżej wątpliwości dotyczące obowiązującego stanu prawnego, można stwierdzić, że – jak się wydaje – polecenie pracownikowi wykonywania pracy (w tym pracy w godzinach nadliczbowych) w dniach, w których ma prawo skorzystać z wolnego w związku z oddaniem krwi, jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy pracownik wyrazi na to zgodę.