Zasady współżycia społecznego nie są zdefiniowane co do treści w przepisach w prawa. Kodeks cywilny w wielu miejscach się jednak do nich odwołuje. Po interpretację zasad współżycia społecznego należy sięgnąć do orzecznictwa – rozumienie tego pojęcie zależy zawsze od konkretnego przypadku, do którego ono się odnosi. Przeczytaj poniższy artykuł i dowiedz się więcej!
Zasady współżycia społecznego – art. 5 Kodeksu cywilnego
Zgodnie z Kodeksem cywilnym (kc) nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.
Zgodnie z orzecznictwem: „Przy przyjmowaniu nadużycia prawa konieczne jest zachowanie szczególnej ostrożności. W praktyce winno to następować w sytuacjach wyjątkowych. Należy przy tym mieć na względzie dwie zasadnicze okoliczności, a mianowicie, że domniemywa się, iż osoba korzystająca ze swego prawa czyni to w sposób zgodny z zasadami współżycia społecznego oraz że odwołanie się zwłaszcza ogólnikowo do klauzul generalnych przewidzianych w art. 5 kc nie może podważać pośrednio mocy obowiązujących przepisów prawnych” – wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z 7 maja 2003 roku (IV CKN 120/01).
Nieważność i skutki czynności prawnej a zasady współżycia społecznego
Zasady współżycia społecznego mają również znaczenie dla ważności i skutków czynności prawnych. Zgodnie z Kodeksem cywilnym czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, lecz również te, które wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwyczajów.
Co istotne, zgodnie z orzecznictwem: „Nie można powoływać się ogólnie na – z natury rzeczy – nieokreślone zasady współżycia, lecz należy konkretnie wskazać, jaka z przyjętych w społeczeństwie zasad współżycia społecznego doznałaby naruszenia w konkretnej sytuacji” – wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z 7 maja 2003 roku (IV CKN 120/01).
Przykładem podejścia orzecznictwa do powyższej zasady jest fragment uzasadnienia wyroku, zgodnie z którym: „W tym przypadku podstawowe znaczenie mają oceny moralne, dokonywane z uwagi na wartość, jaką stanowi sprawiedliwa równość podmiotów. Jednak nie można przyjąć, by skutkiem wprowadzenia do umowy klauzul indeksacyjnych było ukształtowanie sytuacji prawnej kredytobiorców skutkujących naruszeniem ww. zasad. Wprowadzenie indeksacji w początkowym okresie trwania umowy niewątpliwie prowadziło do możliwości zaoferowania kredytobiorcom niższego oprocentowania kredytów – w porównaniu do kredytów złotowych. Z tego więc powodu nie doszło do naruszenia zasad współżycia społecznego. Z powyższym korespondują zeznania A. S., który podał, że kredyty indeksowane były wówczas bardzo popularne. Działo się tak bowiem oprocentowanie kredytów indeksowanych do CHF oparte było o stawkę libor, która była znacznie niższa niż stawka wibor, stanowiąca podstawę oprocentowania kredytów złotowych. Powodowało to, że raty kredytów indeksowanych do CHF były niższe od rat kredytów złotowych, a najczęściej jest to wskazywane kryterium decydujące o wyborze konkretnej oferty kredytowej” – wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie – XXIV Wydział Cywilny z 4 stycznia 2024 roku (XXIV C 2835/20).
Jeżeli strona, której zależy na nieziszczeniu się warunku, przeszkodzi w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego ziszczeniu się go, następują skutki takie, jakby warunek się ziścił.
Z kolei jeżeli strona, której zależy na ziszczeniu się warunku, doprowadzi do tego w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, następują skutki takie, jakby warunek się nie ziścił.
Warunek niemożliwy, jak również warunek przeciwny ustawie lub zasadom współżycia społecznego pociąga za sobą nieważność czynności prawnej, gdy jest zawieszający, a uważa się za niezastrzeżony, gdy jest rozwiązujący.
Prawo rzeczowe a zasady współżycia społecznego
Zasady współżycia społecznego pojawiają się także w prawie rzeczowym. Zgodnie z Kodeksem cywilnym w granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego właściciel może, z wyłączeniem innych osób, korzystać z rzeczy zgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem swego prawa, w szczególności może pobierać pożytki i inne dochody z rzeczy. W tych samych granicach może rozporządzać rzeczą.
W granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego oraz przez umowę o oddanie gruntu Skarbu Państwa lub gruntu należącego do jednostek samorządu terytorialnego bądź ich związków w użytkowanie wieczyste, użytkownik może korzystać z gruntu z wyłączeniem innych osób. W tych samych granicach użytkownik wieczysty może swoim prawem rozporządzać.
Podobnie zakres służebności gruntowej i sposób jej wykonywania oznacza się, w braku innych danych, według zasad współżycia społecznego przy uwzględnieniu zwyczajów miejscowych.
Zobowiązania a zasady współżycia społecznego
Zgodnie z Kodeksem cywilnym w razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, zmienić wysokość lub sposób spełnienia świadczenia pieniężnego, chociażby były ustalone w orzeczeniu lub umowie.
Przykład 1.
Czy zasady współżycia społecznego wpływają na stosunek umowny?
Tak, ponieważ zgodnie z Kodeksem cywilnym strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego.
Jako przykład warto wskazać fragment uzasadnienia jednego z wyroków: „Artykuł 353 kc, wyrażający zasadę wolności umów, zarysowuje trzy granice tej wolności, są nimi: natura stosunku, ustawa i zasady współżycia społecznego. […] Klauzula umowna dopuszczająca dokonywanie jednostronnej zmiany w dowolnym czasie takich umów narusza zasadę słuszności kontraktowej, niezezwalającą na dopuszczenie takiego reżimu umownego, w którym z zasady realizowałoby się interesy jednej, z uszczerbkiem interesów drugiej ze stron umowy. Byłoby to zatem sprzeczne z zasadami współżycia społecznego” – uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z 22 maja 1991 roku (III CZP 15/91).
Ponadto dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje – także w sposób odpowiadający tym zwyczajom.
Kodeks cywilny odwołuje się także do zasad współżycia społecznego w obszarze bezpodstawnego wzbogacenia. Nie można zgodnie z Kodeksem cywilnym żądać zwrotu świadczenia nienależnego, jeżeli spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego.
Zasady współżycia społecznego w innych obszarach prawa cywilnego
W stosunkach między osobami fizycznymi zakres obowiązku naprawienia szkody może być stosownie do okoliczności ograniczony, jeżeli ze względu na stan majątkowy poszkodowanego lub osoby odpowiedzialnej za szkodę wymagają takiego ograniczenia zasady współżycia społecznego.
Kto prowadzi cudzą sprawę wbrew wiadomej mu woli osoby, której sprawę prowadzi, nie może żądać zwrotu poniesionych wydatków i odpowiedzialny jest za szkodę, chyba że wola tej osoby sprzeciwia się ustawie lub zasadom współżycia społecznego.
Zgodnie z orzecznictwem: „Przepisy art. 898 § 1 kc i art. 5 kc, operujące niedookreślonymi pojęciami i klauzulami o generalnym charakterze, takimi jak »rażąca niewdzięczność«, »społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa« i »zasady współżycia społecznego«, pozostawiają sądom meriti pewien zakres uznania pozwalający na uwzględnienie ogółu okoliczności konkretnej sprawy” – postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z 11 stycznia 2024 roku (I CSK 5429/22).
Zasady współżycia społecznego pojawiają się także w przypadku przepisów o spadkach. Zgodnie z Kodeksem cywilnym spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego.
