Nie wszystkie osoby bezrobotne pozostają bez pracy z własnego wyboru. Niektóre z nich nie mogą – mimo wszelkich chęci – pracować zawodowo. Przykładem takiej grupy są opiekunowie osób z niepełnosprawnościami. Warto podkreślić, że ich obowiązki związane z opieką są często znacznie cięższe i bardziej wyczerpujące, niż jest to w przypadku pracowników etatowych. Państwo, chcąc w jakiś sposób zabezpieczyć finansowo opiekunów, wypłaca im świadczenie pielęgnacyjne. Pojawia się jednak pytanie, czy tylko członkowie najbliższej rodziny mogą się o nie starać, czy również osoby niespokrewnione mogą liczyć na wsparcie?
Czym jest świadczenie pielęgnacyjne?
Na początek warto omówić samo świadczenie pielęgnacyjne, ponieważ w ostatnim czasie nastąpiło wiele zmian i w sieci można znaleźć mnóstwo nieaktualnych informacji na ten temat. Świadczenie to jest formą wsparcia finansowego przysługującą osobom, które sprawują opiekę nad kimś, kto jeszcze nie ukończył 18. roku życia i legitymuje się orzeczeniem:
- o znacznym stopniu niepełnosprawności, albo
- o niepełnosprawności łącznie ze wskazaniami: konieczności stałej lub długotrwałej opieki, lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji oraz konieczności stałego współudziału na co dzień opiekuna dziecka w procesie jego leczenia, rehabilitacji i edukacji.
Podstawę prawną prawa do świadczenia pielęgnacyjnego stanowi Ustawa z 28 listopada 2003 roku o świadczeniach rodzinnych. Co roku jest ono waloryzowane. W 2025 roku opiewa na kwotę 3287 zł miesięcznie. W przypadku opieki nad więcej niż jedną osobą z niepełnosprawnością kwota świadczenia jest zwielokrotniona, np. przy dwóch osobach świadczenie wynosi 6574 zł. Opiekun musi jednak zadbać, aby do urzędu wpłynął wniosek o podwyższenie świadczenia pielęgnacyjnego. Warto również wspomnieć, że świadczenie to jest nieopodatkowane i nie podlega egzekucji komorniczej.
Zasadniczym celem pomocy jest rekompensata utraconego dochodu opiekunowi, który poświęca swój czas, a często również możliwości zawodowe, na opiekę nad osobą trwale niesamodzielną.
Dwojaki charakter świadczenie pielęgnacyjnego
Po nowelizacji wspomnianej ustawy, która weszła w życie w 1 stycznia 2024 roku, sytuacja prawna opiekunów stała się nieco skomplikowana – może bowiem mieć dwojaki charakter. Mianowicie aktualnie świadczenie to przysługuje osobom sprawującym opiekę nad osobami z niepełnosprawnościami do ukończenia 18. roku życia. Grupa beneficjentów jest jednak ograniczona do:
- matki lub ojca dziecka z niepełnosprawnością;
- pozostałych osób, na których ciąży obowiązek alimentacyjny, w tym małżonka;
- opiekuna faktycznego dziecka;
- rodziny zastępczej, osoby prowadzącej rodzinny dom dziecka, a także dyrektora placówki opiekuńczo-wychowawczej, regionalnej placówki opiekuńczo-terapeutycznej lub interwencyjnego ośrodka preadopcyjnego.
Nowe zasady dotyczą wszystkich, którzy złożyli lub złożą wniosek o świadczenie pielęgnacyjne po 1 stycznia 2024 roku. Z kolei osoby, którym świadczenie przyznano wcześniej, zachowują do niego prawo na starych zasadach. Oznacza to, że nadal mogą je pobierać na warunkach obowiązujących do 31 grudnia 2023 roku. Prawo to pozostaje ważne również wtedy, gdy osobie wymagającej opieki zostanie wydane nowe orzeczenie o niepełnosprawności lub o stopniu niepełnosprawności – o ile w ciągu trzech miesięcy od jego otrzymania opiekun złoży odpowiedni wniosek, wskazując chęć zachowania dotychczasowej formy świadczenia. W innym wypadku zaczną obowiązywać nowe zasady.
Opiekunowie mogą jednak zdecydować się na przejście na nowe zasady – w tym celu muszą złożyć wniosek o świadczenie w zaktualizowanej formie, dołączając oświadczenie o rezygnacji z poprzedniego świadczenia.
Co po skończeniu 18 roku życia przez osobę z niepełnosprawnością
Wraz z wejściem nowych zasad sytuacja może wyglądać następująco:
- osoby, które uzyskały prawo do świadczenia do 31 grudnia 2023 roku, mogą dalej je otrzymywać na niezmienionych zasadach, czyli również po skończeniu przez osobę z niepełnosprawnością pełnoletności;
- osoby, które uzyskały prawo do świadczenia po 1 stycznia 2024 roku, mogą z niego korzystać wyłącznie do skończenia przez dziecko z niepełnosprawnością 18 roku życia.
Co jednak, gdy osoba z niepełnosprawnością ukończyła 18 lat, a dalej wymaga stałej opieki? Tutaj wprowadzono inną formę pomocy – świadczenie wspierające. To rozwiązanie ma na celu umożliwienie dorosłym osobom z niepełnosprawnością samodzielnego decydowania o sposobie wykorzystania otrzymanego wsparcia. Nowe świadczenie przysługuje niezależnie od dochodu oraz bez względu na inne pobierane świadczenia, nie wprowadzono żadnych kryteriów dochodowych.
Prawo do świadczenia wspierającego uzależnione jest od uzyskania przez osobę z niepełnosprawnością decyzji ustalającej poziom potrzeby wsparcia, na poziomie od 70 do 100 punktów. Poniżej tego progu pomoc nie przysługuje. Wysokość świadczenia zależy od liczby przyznanych punktów i jest powiązana z kwotą renty socjalnej. Przykładowo w przypadku uzyskania od 70 do 74 punktów jest to 40% renty. Z kolei maksymalny jej wymiar przy uzyskaniu od 95 do 100 punków wynosi 220%. Renta socjalna w 2025 roku wynosi 1878,91 zł brutto (1 709,81 zł netto) i jest waloryzowana co roku.
Świadczenie pielęgnacyjne na starych zasadach – tylko dla najbliższych?
Od lat istniał problem ze świadczeniem pielęgnacyjnym polegający na tym, że organy pomocowe odmawiały prawa do świadczenia osobom w żaden sposób niespokrewnionym (np. konkubentom), które sprawowały opiekę nad osobą po ukończeniu przez nią 18 lat. Wynika to z faktu, że w starym porządku prawnym (który w dalszym ciągu obowiązuje dużą część opiekunów) pomoc przysługiwała matce, ojcu, rodzinie zastępczej, osobom, na których ciąży obowiązek alimentacyjny, oraz opiekunom faktycznym dziecka. Najważniejsza tutaj jest ta ostatnia grupa – przepis mówi o opiekunach dziecka, a co za tym idzie – kiedy osoba z niepełnosprawnością stała się pełnoletnia, opiekunowie faktyczni niebędący najbliższą rodziną, tracili prawo do świadczenia.
Problem ten wyjaśnił Naczelny Sąd Administracyjny (NSA) w wyroku z 9 kwietnia 2025 roku (sygn. akt: I OSK 1054/23). Stwierdził on, że spełnienie przesłanki sprawowania rzeczywistej opieki nad osobą z niepełnosprawnością nie jest jedynym warunkiem do ustalenia prawa do świadczenia pielęgnacyjnego. Osobie, której nie obciąża obowiązek alimentacyjny względem pełnoletniego członka rodziny, legitymującego się orzeczeniem o niepełnosprawności w stopniu znacznym i która nie podejmuje lub rezygnuje z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej w celu sprawowania opieki nad tym niepełnosprawnym członkiem rodziny nie przysługuje takie świadczenie.
Sąd uzasadnił swoje stanowisko tym, iż z woli ustawodawcy nie sam fakt opieki nad osobą niepełnosprawną czy też rezygnacja dla jej sprawowania z zatrudnienia, lecz szczególna więź prawna pomiędzy osobą opiekuna a osobą niepełnosprawną wyróżnia grupę uprawnionych do świadczenia pielęgnacyjnego. Podkreślono, że celem tych regulacji jest, by osoba zmuszona do rezygnacji z zatrudnienia w wykonaniu ciążącego na niej obowiązku alimentacyjnego sama nie popadła w niedostatek, tracąc źródło utrzymania. Nie jest natomiast intencją ustawodawcy wspieranie wszystkich osób, które dobrowolnie podejmują się opieki nad niepełnosprawnym członkiem szeroko rozumianej rodziny.
Podsumowując, NSA uznał, że nie można, zgodnie z wymogiem prokonstytucyjnej wykładni art. 17 ust. 1 pkt 4 ustawy o świadczeniach rodzinnych sprzed nowelizacji z 1 stycznia 2024 roku, wyprowadzać wniosków, że nakazuje ona przyjąć, że świadczenie pielęgnacyjne przysługuje również osobie niezobowiązanej do alimentacji, która sprawuje opiekę nad osobą niepełnosprawną.
Pomóc mogą znowelizowane zasady
Jak widzimy, osoby niespokrewnione, które do tej pory zajmowały się osobą z niepełnosprawnością, tracą prawo do tego świadczenia wraz z chwilą, gdy dziecko kończy 18 lat. Rozwiązaniem w takim wypadku jest świadczenie wspierające – które jednak przysługuje osobie z niepełnosprawnością, nie zaś opiekunowi
Nie będzie to jednak sytuacja optymalna, gdyż świadczenie pielęgnacyjne w 2025 wynosi 3287 zł. Z kolei w przypadku świadczenia wspierającego dużo zależy od stopnia niepełnosprawności i wysokości renty socjalnej. Ta natomiast na 2025 roku opiewa na kwotę 1709,81 zł netto. Sprawia to, że w sytuacji, gdy osoba z niepełnosprawnością uzyska w decyzji ustalającej poziom potrzeby wsparcia np. 71 punktów, wówczas może liczyć na 683,92 zł. Jest to kwota o wiele niższa niż ta uzyskiwana w ramach świadczenia pielęgnacyjnego i dalece niewystarczająca do przeżycia we współczesnych realiach gospodarczych. Jedynie osoby, które uzyskają powyżej 90 punktów, mogą liczyć na kwoty zbliżone z tymi wypłacanymi w ramach świadczenia pielęgnacyjnego, tj. 3 077,66 zł i więcej.
