Bezpieczeństwo i higiena pracy przy czynnikach chemicznych – obowiązki pracodawcy

Pracodawca, który wykorzystuje w działalności materiały i procesy technologiczne charakteryzujące się szkodliwym wpływem na zdrowie pracowników, powinien podejmować działania mające na celu eliminację lub ograniczenie negatywnego wpływu danego czynnika. Bezpieczeństwo i higiena pracy przy czynnikach chemicznych w miejscu pracy są w tym zakresie kluczowe. Jeżeli w miejscu pracy występują czynniki chemiczne, pracodawca musi stosować odnośne przepisy. Jakie obecnie rozwiązania prawne obowiązują w tym zakresie? Wyjaśniamy te zagadnienia poniżej.

Bezpieczeństwo i higiena pracy przy czynnikach chemicznych i ich mieszanin

Podstawowe zasady ochrony przed występującymi w miejscu pracy czynnikami chemicznymi zawarto w Ustawie z dnia 26 czerwca 1974 roku — Kodeks pracy (dalej jako „kp”). 

Zgodnie z art. 221 kp niedopuszczalne jest stosowanie:

• substancji chemicznych i ich mieszanin nieoznakowanych w sposób widoczny, umożliwiający ich identyfikację;
• substancji niebezpiecznej, mieszaniny niebezpiecznej, substancji stwarzającej zagrożenie lub mieszaniny stwarzającej zagrożenie bez posiadania aktualnego spisu tych substancji i mieszanin oraz kart charakterystyki, a także opakowań zabezpieczających przed ich szkodliwym działaniem, pożarem lub wybuchem.

Klasyfikowanie substancji chemicznych i ich mieszanin pod względem zagrożeń dla zdrowia lub życia oraz sposób ich oznakowania przeprowadza się na podstawie odrębnych regulacji, określonych w Ustawie z dnia 25 lutego 2011 roku o substancjach chemicznych i ich mieszaninach oraz w przepisach wykonawczych.

Szczegółowe zasady ochrony przed czynnikami chemicznymi oraz wyjaśnienie pojęć dotyczących tej problematyki

Szczegółowe zasady ochrony przed czynnikami chemicznymi zostały określone w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 30 grudnia 2004 roku w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych, zwanym dalej „rozporządzeniem”.

W rozumieniu przepisów rozporządzenia:

1. czynnikiem chemicznym ‒ jest każdy pierwiastek lub związek chemiczny, w postaci własnej lub w mieszaninie, w stanie, w jakim występuje w przyrodzie, lub w stanie, w jakim jest wytwarzany, stosowany lub uwalniany w środowisku pracy, w tym podczas usuwania go w postaci odpadów, w trakcie każdej pracy, niezależnie od faktu, czy jest albo nie jest wytwarzany celowo, lub jest albo nie jest wprowadzany do obrotu; 
2. czynnikiem chemicznym stwarzającym zagrożenie jest:

1. czynnik chemiczny, który spełnia kryteria klasyfikacji zawarte w którejkolwiek z klas zagrożeń fizycznych lub zagrożeń dla zdrowia człowieka określonych w Rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008 z dnia 16 grudnia 2008 roku w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin, zmieniającym i uchylającym dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz zmieniającym rozporządzenie (WE) nr 1907/2006, bez względu na to, czy został zaklasyfikowany,

2. czynnik chemiczny, który nie spełnia kryteriów klasyfikacji, o których mowa w lit. a, który z uwagi na swoje właściwości fizykochemiczne lub oddziaływanie na człowieka oraz sposób, w jaki jest stosowany lub obecny w miejscu pracy, może stwarzać ryzyko dla bezpieczeństwa lub zdrowia pracowników; przez pojęcie to należy rozumieć także każdy czynnik chemiczny oraz pył, dla którego ustalono wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń, o których mowa w przepisach wydanych na podstawie art. 228 § 3 kp. 

Rozporządzenie definiuje ponadto następujące pojęcia:

• zagrożenie czynnikiem chemicznym ‒ to swoista właściwość czynnika chemicznego mogąca potencjalnie spowodować szkodę;
• ryzyko zawodowe stwarzane przez czynnik chemiczny ‒ oznacza prawdopodobieństwo (możliwość) wystąpienia potencjalnej szkody zdrowotnej w warunkach stosowania czynnika chemicznego lub narażenia na czynnik chemiczny w miejscu pracy;
• praca z udziałem czynnika chemicznego ‒ oznacza każdą pracę, w której stosuje się lub zamierza się stosować czynnik chemiczny, w jakimkolwiek procesie, łącznie z jego wytwarzaniem, wszelkimi manipulacjami, przechowywaniem, transportem oraz usuwaniem w postaci odpadów i procesami przeróbki odpadów, a także wszelką działalność, która wynika z takiej pracy;
• narażenie zawodowe na czynnik chemiczny ‒ to proces oddziaływania na organizm pracownika czynnika chemicznego występującego na jego stanowisku pracy. 

Ustalenie istnienia w środowisku pracy czynnika chemicznego oraz ocena ryzyka zawodowego

Podstawowymi obowiązkami pracodawcy wynikającymi z rozporządzenia jest ustalenie, czy w środowisku pracy występuje czynnik chemiczny stwarzający zagrożenie oraz dokonanie i udokumentowanie oceny ryzyka zawodowego stwarzanego przez ten czynnik. 

W ocenie ryzyka zawodowego pracodawca jest obowiązany uwzględnić: 

• niebezpieczne właściwości czynnika chemicznego;
• otrzymane od dostawcy informacje dotyczące zagrożenia czynnikiem chemicznym oraz zaleceń jego bezpiecznego stosowania, w szczególności zawarte w karcie charakterystyki;
• rodzaj oraz poziom i czas trwania narażenia;
• wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń w środowisku pracy, jeżeli zostały ustalone;
• wartości dopuszczalnych stężeń w materiale biologicznym, jeżeli zostały ustalone;
• efekty działań zapobiegawczych;
• wyniki oceny stanu zdrowia pracowników, jeżeli została przeprowadzona;
• warunki pracy przy użytkowaniu czynników chemicznych, z uwzględnieniem liczby tych czynników. 

Pracodawca jest ponadto obowiązany do uzyskania dodatkowej informacji od dostawcy czynnika chemicznego lub z innych dostępnych mu źródeł, jeżeli jest to niezbędne w celu dokonania oceny ryzyka zawodowego. 

Warto podkreślić, że ocena ryzyka zawodowego musi zawierać ocenę także tych rodzajów prac, w których czasie może wystąpić istotny wzrost narażenia, w szczególności: 

1. podczas remontów i napraw urządzeń; 
2. innych działań, które mogą mieć szkodliwy wpływ na bezpieczeństwo lub zdrowie pracowników, także w tych przypadkach, gdy podjęto wszelkie niezbędne środki zapobiegawcze. 

Ocenę ryzyka zawodowego:

• sporządza się w formie pisemnej,
• pracodawca udostępnia lekarzowi sprawującemu profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami. 

Zgodnie z § 4 ust. 1 rozporządzenia pracodawca obowiązany jest do ponownej oceny ryzyka zawodowego stwarzanego przez czynnik chemiczny, jeżeli nastąpi: 

1. zmiana w składzie czynnika chemicznego,
2. zmiana w procesie technologicznym,
3. postęp wiedzy medycznej dotyczącej oddziaływania tego czynnika na zdrowie ludzi. 

Wspomniana ponowna ocena ryzyka powinna być przeprowadzona także na wniosek lekarza sprawującego profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami, w przypadkach uzasadnionych oceną stanu zdrowia pracowników, zwłaszcza w razie wystąpienia przekroczenia poziomu dopuszczalnej wartości biologicznej ołowiu we krwi pracownika. 

W razie rozpoczęcia przez pracodawcę nowej działalności z zastosowaniem czynnika chemicznego prace można rozpocząć po ustaleniu, czy w środowisku pracy będzie występował czynnik lub czynniki chemiczne stwarzające zagrożenie, dokonaniu oceny ryzyka zawodowego wynikającego z obecności tego czynnika i podjęciu niezbędnych działań zapobiegawczych. 

Ograniczenie oraz eliminacja ryzyka zawodowego wynikającego z pracy z czynnikiem chemicznym stwarzającym zagrożenie

Ryzyko zawodowe wynikające z pracy z czynnikiem chemicznym stwarzającym zagrożenie należy eliminować lub ograniczać do minimum zgodnie z ogólnymi przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy (BHP), a w szczególności przez: 

• właściwe zaprojektowanie i organizację pracy w miejscu pracy;
• dostarczenie odpowiedniego wyposażenia dla prac z czynnikami chemicznymi oraz stosowanie procedur utrzymania ruchu, które zapewniają ochronę zdrowia i bezpieczeństwo pracowników w miejscu pracy;
• zmniejszanie do minimum liczby pracowników narażonych lub którzy mogą być narażeni na czynniki chemiczne w miejscu pracy;
• zmniejszanie do minimum czasu i poziomu narażenia na czynnik chemiczny;
• odpowiednią higienę miejsca pracy;
• zmniejszanie do minimum ilości czynnika chemicznego wymaganego w procesie pracy;
• stosowanie właściwych procedur pracy, w tym procedur lub instrukcji bezpiecznego obchodzenia się z czynnikiem chemicznym stwarzającym zagrożenie i odpadami zawierającymi taki czynnik oraz procedur ich przechowywania i transportu w miejscu pracy;
• właściwe stosowanie urządzeń i sprzętu w pracach z czynnikiem chemicznym, zapewniające bezpieczeństwo i ochronę zdrowia pracowników. 

Powyżej wyszczególnione działania i środki powinny uwzględniać zmieniające się warunki pracy, a ich celem powinna być ciągła poprawa warunków pracy. 

Jeżeli rodzaj prowadzonej przez pracodawcę działalności na to pozwala, preferowanym działaniem, podejmowanym w celu wyeliminowania lub ograniczenia ryzyka, powinno być unikanie stosowania czynnika chemicznego stwarzającego zagrożenie poprzez zastąpienie go czynnikiem chemicznym lub procesem, który w warunkach jego stosowania nie stwarza zagrożenia lub stwarza mniejsze zagrożenie dla bezpieczeństwa i zdrowia pracowników (§ 7 rozporządzenia).

W przypadkach, w których charakter prowadzonej przez pracodawcę działalności nie pozwala na podjęcie działań wskazanych w § 7 rozporządzenia, pracodawca jest obowiązany do ograniczenia ryzyka do minimum przez zastosowanie środków oraz działań ochronnych i zapobiegawczych, odpowiednich do wyników oceny ryzyka zawodowego. 

Działania i środki służące wyeliminowaniu ryzyka zawodowego lub jego ograniczeniu do minimum we wskazanych wyżej przypadkach podejmuje się w następującej kolejności poprzez: 

1. wyeliminowanie uwalniania do środowiska pracy stwarzającego zagrożenie czynnika chemicznego za pomocą właściwego projektowania procesów pracy i kontroli technicznej oraz stosowanie odpowiedniego wyposażenia i materiałów; 
2. ograniczenie uwalniania do środowiska pracy stwarzającego zagrożenie czynnika chemicznego przez właściwe projektowanie i właściwą organizację procesów pracy, stosowanie odpowiedniego wyposażenia i materiałów oraz systematyczne kontrole stanu BHP ze szczególnym uwzględnieniem organizacji procesów pracy, stanu technicznego maszyn i innych urządzeń technicznych oraz ustalenie sposobów rejestracji nieprawidłowości i metod ich usuwania; 
3. stosowanie środków ochrony zbiorowej u źródła powstawania zagrożenia, takich jak np. odpowiednia wentylacja i odpowiednie działania organizacyjne; 
4. stosowanie środków ochrony indywidualnej, jeżeli zagrożeniu nie można przeciwdziałać w inny sposób. 

Zapewnienie ochrony pracownikom przed zagrożeniami wynikającymi z obecności w miejscu pracy czynników chemicznych

Zgodnie z § 10 ust. 1 rozporządzenia pracodawca zapewnia ochronę pracowników przed zagrożeniami wynikającymi z fizykochemicznych właściwości czynnika chemicznego, podejmując, na podstawie wyników oceny ryzyka zawodowego, techniczne lub organizacyjne działania i środki zmierzające do bezpiecznego stosowania czynnika chemicznego stwarzającego zagrożenie. 

Realizując taki obowiązek, pracodawca w szczególności podejmie, w kolejności określonej poniżej, działania i środki zmierzające do: 

• zapobieżenia obecności w miejscu pracy substancji palnych w stężeniu stwarzającym zagrożenie lub substancji chemicznie niestabilnych, w ilościach stwarzających zagrożenie wybuchem lub pożarem;
• usunięcia źródeł zapłonu, które mogą spowodować pożar lub wybuch, oraz wyeliminowania warunków, które mogą powodować, że substancje chemicznie niestabilne mogą wywołać szkodliwe skutki fizyczne;
• ograniczenia skutków dla bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w przypadku pożaru lub wybuchu substancji palnych, substancji chemicznie niestabilnych lub ich mieszanin. 

Jeżeli w miejscu pracy znajduje się czynnik chemiczny, który może grozić wypadkiem lub awarią, na pracodawcy ciążą dodatkowe obowiązki.

Przykład 1. 

Pracodawca prowadzi działalność wymagającą stosowania czynników chemicznych stwarzających zagrożenie wypadkiem lub awarią. W takich okolicznościach należy określić i wdrożyć procedury działania celem zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników. Wskazane procedury obejmują także ćwiczenia ratownicze powtarzane okresowo, zapewnienie odpowiednich środków i urządzeń ratowniczych oraz zasady udzielania pierwszej pomocy poszkodowanym. 

Obowiązki w odniesieniu do wskazanych wyżej kwestii zostały uregulowane w § 11 rozporządzenia.

Obowiązki pracodawcy w razie wystąpienia wypadku lub awarii

W razie wystąpienia wypadku lub awarii pracodawca natychmiast poinformuje o tym pracowników i podejmie działania w celu ograniczenia skutków tych zdarzeń. 

W obszarze, w którym wystąpił wypadek lub awaria:

• pracodawca niezwłocznie wdroży ww. procedury, a praca będzie dozwolona tylko pracownikom niezbędnym i upoważnionym;
• zabronione jest przebywanie osobom bez odpowiednich do zagrożenia środków ochrony indywidualnej oraz innego niezbędnego sprzętu.

W przypadku zaistnienia wypadku lub awarii pracodawca powinien zapewnić pracownikom narażonym na niebezpieczeństwo adekwatne do zagrożenia środki ochrony indywidualnej — stosownie do wymagań określonych w § 12 ust. 3 rozporządzenia.

Przykład 2.

W zakładzie pracy doszło do awarii wywołanej czynnikami chemicznymi. Pracownikom wykonującym prace w obszarze, w którym zaistniało to zdarzenie, pracodawca jest obowiązany zapewnić odpowiednie do zagrożenia środki ochrony indywidualnej (np. odzież ochronną, sprzęt ochrony dróg oddechowych) oraz inny niezbędny sprzęt i wyposażenie ochronne, które powinno być używane aż do momentu usunięcia zagrożenia. 

Obowiązkowy monitoring biologiczny w przypadku narażenia w środowisku pracy na ołów i jego związki nieorganiczne

W razie narażenia w środowisku pracy na ołów i jego związki nieorganiczne w ramach kontroli stanu zdrowia obowiązkowy jest monitoring biologiczny obejmujący pomiar stężenia ołowiu we krwi (PbB), przeprowadzany zgodnie z przepisami wydanymi na podstawie art. 229 § 8 kp, z zastosowaniem absorpcyjnej spektrometrii atomowej lub metody dającej równoważne wyniki. Dopuszczalne stężenie ołowiu w materiale biologicznym dla ołowiu wynosi 50 µg Pb/100 ml krwi. 

Bezpieczeństwo i higiena pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych (aktualne zasady). Podsumowanie

Ogólne zasady ochrony przed występującymi w miejscu pracy czynnikami chemicznymi wynikają z kp, natomiast szczegółowe regulacje w tym zakresie zawarto w przepisach wykonawczych. Pracodawca ustala, czy w środowisku pracy występuje czynnik chemiczny stwarzający zagrożenie oraz dokonuje oceny ryzyka zawodowego. Ryzyko zawodowe wynikające z pracy z czynnikiem chemicznym stwarzającym zagrożenie należy eliminować lub ograniczać do minimum. Pracownikom zapewnia się ochronę przed zagrożeniami wynikającymi z właściwości czynnika chemicznego. Jeżeli doszło do wypadku lub awarii, pracodawca natychmiast informuje o tym pracowników i podejmuje działania w celu ograniczenia skutków tych zdarzeń.