Świadkowie w postępowaniu cywilnym - kiedy nie mogą zeznawać na piśmie?

7 listopada 2019 roku do Kodeksu postępowania cywilnego został dodany nowy przepis, na podstawie którego możliwe jest przesłuchiwanie świadków na piśmie. Artykuł wskaże, co kierowało ustawodawcą przy wprowadzeniu tego rozwiązania do postępowania, biorąc pod uwagę fakt, że dotychczas funkcjonowało ono wyłącznie w europejskim postępowaniu w sprawie drobnych roszczeń. Podane zostanie, w jaki sposób świadek składa swoje zeznania na piśmie oraz jakie mogą się z tym łączyć zagrożenia. Zostanie także przedstawiona informacja o tym, kiedy świadkowie w postępowaniu cywilnym nie mogą złożyć zeznań w formie pisemnej.

Nowelizacja Kodeksu postępowania cywilnego

Zgodnie z art. 271¹kodeksu postępowania cywilnego, świadek składa zeznania na piśmie, jeśli sąd tak postanowi. Zatem w drodze postanowienia sąd decyduje o tym, czy zeznania będą złożone na piśmie, czy też w formie ustnej bezpośrednio przed sądem. Zgodnie z przepisem świadek składa przyrzeczenie przez podpisanie tekstu przyrzeczenia, a następnie składa pismo w sądzie w terminie określonym w postanowieniu sądu.

Niejednokrotnie wskutek nieobecności świadków postępowania cywilne potrafią się przedłużyć o wiele miesięcy, a nawet lat. Świadkowie zmieniają bowiem swoje miejsca zamieszkania, pracują, mieszkają w dużej odległości od sądu, chorują albo z przyczyn losowych nie mogą się stawić w sądzie. To sprawia, że procesy się znacznie przedłużają.

Jedną z możliwości do tej pory było przesłuchanie świadka w drodze pomocy sądowej – zatem przed sądem właściwym dla jego miejsca zamieszkania. Jeśli sprawa toczyła się w Warszawie, a świadek mieszkał w Zakopanem, mógł zostać przesłuchany w Zakopanem, a po przesłuchaniu protokół był przesyłany do sądu, w którym toczyła się sprawa. Wymagało to jednak dodatkowego czasu związanego z wyznaczeniem terminu rozprawy w celu przesłuchania w innym sądzie, a następnie oczekiwania na odpowiedź z sądu, czy doszło do przesłuchania i do otrzymania protokołu przesłuchania.

Była to również czasochłonna procedura, nierzadko z uwagi na opieszałość sądu, który w drodze pomocy miał przesłuchać świadka, przedłużało się postępowanie cywilne. Przesłuchanie na piśmie ma wyeliminować to oczekiwanie na podjęcie czynności przez inny sąd.

Przykład 1.

W Sądzie Okręgowym w Przemyślu toczy się postępowanie o zapłatę wynagrodzenia za realizację jednego etapu budowy budynku mieszkalnego. Pozwany wskazał, że nie zapłacił wykonawcy, ponieważ dopuszczał się on opóźnień, a wykonanie robót było wadliwe. W tym celu zgłoszono do przesłuchania 10 świadków – pracowników, którzy aktualnie mieszkają w różnych miejscach w całym kraju. Jako że wielu z nich wniosło o to, aby przesłuchać ich w sądzie rejonowym właściwym dla ich miejsca zamieszkania, Sąd Rejonowy w Przemyślu zdecydował, że szybsze będzie przesłuchanie ich pisemnie i wydał w tym celu odpowiednie postanowienie.

Jedną z obaw związanych z przesłuchiwaniem na piśmie jest to, czy to rzeczywiście osoba wezwana w charakterze świadka złoży zeznania i podpisze się pod nimi. Dotyczą one samodzielności działania świadka, a także tego, w jaki sposób zweryfikować tożsamość osoby, która podpisała oświadczenie i czy jest to świadek, a nie na przykład sama strona. W projekcie nowelizacji nie uwzględniono tych uwag. Wskazano, że odebranie od świadka zeznań na piśmie nie ma wyrugować przesłuchania świadka, lecz jedynie funkcjonować jako alternatywny sposób uzyskania takiego dowodu.

Jak przesłuchiwać świadka w formie pisemnej?

Aby przesłuchać świadka na piśmie, sąd powinien:

• przesłać świadkowi listę pytań, która będzie zbiorem pytań od sądu, a także strony powodowej i strony pozwanej (po wcześniejszym umożliwieniu stronom przygotowania pytań);

• przesłać świadkowi kartę z rotą przyrzeczenia;

• przesłać świadkowi kartę z pouczeniami;

• przesłać świadkowi kartę z miejscem na wpisanie danych osobowych świadka, określenia pokrewieństwa z którąkolwiek ze stron;

• poinformować świadka o terminie, w jakim należy złożyć odpowiedzi na pytania do sądu.

Sąd powinien wprowadzić odpowiednie kryteria, jakimi będzie się kierował, decydując o składaniu zeznań przez świadków na piśmie. Wskazać należy, że powinni to być świadkowie niezwiązani ze stronami (niespokrewnieni), co do których nie ma wątpliwości w zakresie ich obiektywizmu, a także świadkowie, których zeznania nie mają kluczowego znaczenia w sprawie. Świadkowie, którzy mają największą wiedzę o sprawie, powinni być przesłuchiwani bezpośrednio, choćby z uwagi na to, że podczas ich zeznań mogą nasunąć się dodatkowe pytania niewskazane w liście.

Przy przesłuchaniu pisemnym sąd wyznacza termin, do jakiego należy złożyć w sądzie odpowiedzi. Wskazać należy, że nie jest to termin, do którego pismo musi znaleźć się w sądzie, a oddanie pisma procesowego w polskiej placówce pocztowej operatora wyznaczonego w rozumieniu ustawy Prawo pocztowe lub w placówce pocztowej operatora świadczącego pocztowe usługi powszechne w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej jest równoznaczne z wniesieniem go do sądu.

Przykład 2.

Marian Pop otrzymał pismo z sądu z wezwaniem do złożenia na piśmie zeznań. Przesłano mu rotę przyrzeczenia, kwestionariusz oraz listę pytań z informacją, że powinien udzielić odpowiedzi w terminie 14 dni od dnia doręczenia listy pytań. Pismo z sądu odebrał 1 lipca 2021 roku, zatem ostatnim dniem, w którym może nadać pismo w placówce Poczty Polskiej, jest 15 lipca 2021 roku.

Wskazać należy, że nieusprawiedliwione nieudzielenie odpowiedzi na pytania sprawi, że sąd skaże świadka na grzywnę, po czym powtórnie wezwie go do złożenia na piśmie odpowiedzi na pytania. Jeżeli ten ponownie nie złoży odpowiedzi, zostanie skazany na ponowną grzywnę, a sąd może zarządzić przymusowe sprowadzenie go na rozprawę.

Grzywnę można zastosować także za nieuzasadnioną odmowę złożenia zeznań lub przyrzeczenia. Niezależnie od niej możliwe jest zastosowanie nakazania aresztowania świadka na czas nieprzekraczający tygodnia. Sąd uchyli areszt, jeżeli świadek złoży zeznanie lub przyrzeczenie albo jeżeli sprawę ukończono w instancji, w której dowód z zeznań tego świadka został dopuszczony.

Kiedy świadkowie w postępowaniu cywilnym nie mogą zeznawać na piśmie?

Na podstawie przepisów nowelizujących Kodeks postępowania cywilnego, tj. art. 11 Ustawy z dnia 4 lipca 2019 roku o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw sprawy świadka nie można przesłuchać na piśmie w sprawach:

1. w których przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy wydano nakaz zapłaty w postępowaniu upominawczym,

Przykład 3.

10 sierpnia 2019 roku wydano nakaz zapłaty w sprawie o zapłatę. Wniesiony został sprzeciw od nakazu zapłaty, zgłoszono 5 świadków. Wszyscy będą musieli jednak zostać przesłuchani przed sądem I instancji bezpośrednio, w formie ustnej.

2. wszczętych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy rozpoznawanych w postępowaniu nakazowym,

3. wszczętych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy rozpoznawanych w elektronicznym postępowaniu upominawczym

– do czasu zakończenia postępowania w danej instancji podlegają rozpoznaniu zgodnie z przepisami, w brzmieniu dotychczasowym.

Jest to zakaz wynikający bezpośrednio z ustawy. Jeśli w toku procesu sąd, niezgodnie z przepisem, przesłucha świadka na piśmie lub wyda postanowienie w tym zakresie, zasadne jest złożenie zastrzeżeń do protokołu rozprawy, w którym zarzuci się naruszenie art. 11 ustawy nowelizującej Kodeks postępowania cywilnego.

Ponadto sąd sam może zdecydować o tym, których świadków przesłuchać w formie pisemnej. Na pewno w ten sposób nie powinny być przesłuchiwane osoby najbliższe w sprawach z zakresu prawa rodzinnego, ubezpieczeń.

Również świadkowie, którzy mają kluczowe znaczenie w sprawie, powinni być przesłuchiwani w sposób bezpośredni – przy takich przesłuchaniach nasuwają się bowiem dodatkowe pytania, a przesłuchanie pisemne rodzi ryzyko niewszechstronnego wyjaśnienia sprawy, także z uwagi na to, że nie zostały zadane właściwe pytania oraz świadek nie został dopytany o pewne istotne okoliczności.

Niemniej, należy ocenić tę nowelizację pozytywnie, zwłaszcza w czasie pandemii. Tym bardziej warto podkreślić, że została ona wprowadzona w listopadzie 2019 roku. Jej celem jest przyspieszenie postępowań, co jest pożądane w sądownictwie cywilnym. Jednak to, czy rzeczywiście jest to efektywne, będzie można wskazać dopiero w przyszłości, po zgromadzeniu odpowiednich danych i statystyk przez sądy.