W polskim systemie prawnym zasadą jest swoboda umów – strony mogą dowolnie kształtować stosunki prawne, byleby ich treść i cel nie sprzeciwiały się ustawie, zasadom współżycia społecznego ani naturze stosunku prawnego. Czy w takim wypadku możliwe jest umowne rozszerzenie, ograniczenie lub całkowicie wyłączenie odpowiedzialności za określone działania lub zaniechania? Czy tzw. umowa o odpowiedzialność jest dopuszczalna? Dowiesz się z poniższego artykułu!
Ogólne zasady odpowiedzialności
Dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje – także w sposób odpowiadający tym zwyczajom. W taki sam sposób powinien współdziałać przy wykonaniu zobowiązania wierzyciel.
Należytą staranność dłużnika w zakresie prowadzonej przez niego działalności gospodarczej określa się przy uwzględnieniu zawodowego charakteru tej działalności. Jeżeli ze szczególnego przepisu ustawy albo z czynności prawnej nie wynika nic innego, dłużnik odpowiedzialny jest za niezachowanie należytej staranności.
Dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które nie ponosi on odpowiedzialności.
Dłużnik odpowiedzialny jest jak za własne działanie lub zaniechanie za działania i zaniechania osób, z których pomocą zobowiązanie wykonuje, jak również osób, którym wykonanie zobowiązania powierza. Zasadę stosuje się także w wypadku, gdy zobowiązanie wykonuje przedstawiciel ustawowy dłużnika.
W razie zwłoki dłużnika wierzyciel może żądać, niezależnie od wykonania zobowiązania, naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki. Jednakże, gdy wskutek zwłoki dłużnika świadczenie utraciło dla wierzyciela całkowicie lub w przeważającym stopniu znaczenie, wierzyciel może świadczenia nie przyjąć i żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania.
Ogólne zasady odpowiedzialności przewidują zatem:
- odpowiedzialność do pełnej wysokości szkody;
- odpowiedzialność w zakresie zawinionym przez dłużnika;
- odpowiedzialność za niedochowanie należytej staranności;
- odpowiedzialność za normalne skutki zdarzenia powodującego szkodę.
Kara zastrzeżona w umowie
Można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna).
Dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się ze zobowiązania przez zapłatę kary umownej.
W razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody. Żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary nie jest dopuszczalne, chyba że strony inaczej postanowiły.
Umowa o odpowiedzialność
Zgodnie z Kodeksem cywilnym dłużnik może przez umowę przyjąć odpowiedzialność za niewykonanie lub za nienależyte wykonanie zobowiązania z powodu oznaczonych okoliczności, za które na mocy ustawy odpowiedzialności nie ponosi. Swoboda umów w tym zakresie nie jest jednak nieograniczona.
W polskim prawie cywilnym nie ma definicji legalnej umowy o odpowiedzialność. W praktyce przez takie umowy rozumie się konstrukcje, w których jedna strona zobowiązuje się do naprawienia szkody lub poniesienia odpowiedzialności w określonym zakresie wykraczającym poza zasady ogólne wynikające z Kodeksu cywilnego. Można tu wyróżnić:
- umowy o przejęcie odpowiedzialności za cudze działania,
- umowy o rozszerzenie odpowiedzialności ponad ustawowe granice,
- umowy o wyłączenie odpowiedzialności,
- umowy gwarancyjne i zobowiązania z tytułu ryzyka.
Przykład 1.
Strony mogą umownie przewidzieć odpowiedzialność niezależnie od winy lub naruszenia zobowiązania. W praktyce kontraktów informatycznych częstym rozwiązaniem jest zawarcie tzw. umowy SLA (Service Level Agreement), czyli porozumienia dotyczącego poziomu świadczonych usług. Umowa taka określa mierzalne parametry jakości usługi (np. dostępność systemu, czas reakcji na zgłoszenie błędu, czas przywrócenia działania), a także konsekwencje ich niedotrzymania. Przykładowo, dostawca usług chmurowych może w SLA zobowiązać się do zapewnienia 99,9% dostępności systemu w skali miesiąca. W przypadku spadku dostępności poniżej tej wartości dostawca wypłaca klientowi określoną rekompensatę finansową (np. w formie rabatu lub kary umownej), nawet jeśli niedostępność nie była wynikiem jego winy, ale np. awarii infrastruktury podwykonawcy, siły wyższej lub incydentu niezawinionego przez żadną ze stron. Tego rodzaju zapis oznacza rozszerzenie odpowiedzialności dostawcy – przyjmuje on na siebie konsekwencje określonych zdarzeń niezależnie od ich przyczyny czy własnej winy. Jest to typowa odpowiedzialność gwarancyjna, mająca charakter obiektywny. Jej celem nie jest wyrównanie szkody w sensie klasycznym, lecz zapewnienie wysokiej jakości usług i motywowanie do utrzymywania ich ciągłości.
Umowa o odpowiedzialność to również klauzule ograniczające odpowiedzialność względem zasad ogólnych – np. limitacje kwotowe odpowiedzialności w umowach IT.
Umowa o przejęcie odpowiedzialności za osobę trzecią
W praktyce często występuje sytuacja, w której strona przejmuje odpowiedzialność za działania podmiotów trzecich. Może to mieć formę gwarancji, poręczenia lub przyrzeczenia określonego skutku.
Zgodnie z Kodeksem cywilnym (kc), jeżeli w umowie zastrzeżono, że osoba trzecia zaciągnie określone zobowiązanie albo spełni określone świadczenie, ten, kto takie przyrzeczenie uczynił, odpowiedzialny jest za szkodę, którą druga strona ponosi przez to, że osoba trzecia odmawia zaciągnięcia zobowiązania albo nie spełnia świadczenia. Może jednak zwolnić się od obowiązku naprawienia szkody, spełniając przyrzeczone świadczenie, chyba że sprzeciwia się to umowie lub właściwości świadczenia.
Kodeks cywilny reguluje również sytuację, gdy osoba trzecia zobowiązała się przez umowę z dłużnikiem zwolnić go od obowiązku świadczenia – jest ona wtedy odpowiedzialna względem dłużnika za to, że wierzyciel nie będzie od niego żądał spełnienia świadczenia.
Granice dopuszczalności
Jak wynika z art. 473 § 2 kc, nie można umownie wyłączyć odpowiedzialności za szkody wyrządzone umyślnie. Takie postanowienie będzie nieważne.
W umowach z konsumentami nie mogą znajdować się tzw. klauzule abuzywne. Przykładem może być wyłączenie całkowitej odpowiedzialności sprzedawcy za produkt.
Niektóre zobowiązania mają charakter osobisty lub oparty na zaufaniu i nie można ich ukształtować dowolnie.
Jeśli umowa o odpowiedzialność lub jej część narusza przepisy bezwzględnie obowiązujące, będzie nieważna w całości lub w odpowiednim zakresie (art. 58 kc). Wtedy stosuje się ogólne zasady odpowiedzialności kontraktowej lub deliktowej.
Podsumowanie
Umowa o odpowiedzialność, rozumiana jako porozumienie przewidujące odpowiedzialność na zasadach odbiegających od zasad ogólnych wynikających z Kodeksu cywilnego, jest co do zasady dopuszczalna na gruncie prawa cywilnego. Jej skuteczność zależy jednak od zgodności z przepisami ustawy, zasadami współżycia społecznego i naturą stosunku prawnego. W praktyce wymaga to ostrożności i znajomości aktualnego orzecznictwa oraz poglądów doktryny.
