Zastrzeżenie PESEL – jakie niesie konsekwencje?

Handel danymi osobowymi to intratny biznes. Z każdym dniem rośnie on w siłę. Informacje prywatne o innych osobach mogą być wykorzystywane na wiele sposobów. Jednym z najgorszych jest zaciąganie zobowiązań finansowych na cudze dane. Nowo powstałe problemy wymagają nowoczesnych rozwiązań, a takim jest – wprowadzone pod koniec 2023 roku – zastrzeżenie PESEL. Wyciek danych z serwisów internetowych czy kradzież dowodu osobistego nie powinny być już tak dużym kłopotem, teraz dane osobowe będą mogły być bowiem wykorzystane wyłącznie do celów marketingowych. Nikt nie weźmie już pożyczki na osobę trzecią, jeżeli numer PESEL będzie znajdował się we właściwym rejestrze. Warto zatem wiedzieć, gdzie zgłosić swoje dane, jak dokonać zastrzeżenia oraz jakie niesie to za sobą konsekwencje.

Zastrzeżenie PESEL – wdrożone całkiem niedawno

Instytucja zastrzegania numeru PESEL została wprowadzona do porządku prawnego pod koniec 2023 roku (dokładnie – od 17 listopada). Od tego dnia każdy obywatel mógł „zablokować” swoje dane przed wykorzystaniem ich przez osoby trzecie w instytucjach takich jak banki, parabanki, kancelarie notarialne czy przedsiębiorstwa telekomunikacyjne. Jednakże przez kolejne miesiące ochrona ta nie była optymalna, wspomniane podmioty nie były bowiem jeszcze zobowiązane do weryfikacji danych klienta w rejestrze zastrzeżeń PESEL. Taki obowiązek wszedł dopiero niedawno, tj. 1 czerwca 2024 roku. Od tej daty możemy śmiało stwierdzić, że ochrona naszych danych jest kompletna.

Po co wprowadzono zmiany w prawie?

Śmiało można stwierdzić, że zastrzeżenie PESEL zostało wprowadzone kilka lub nawet kilkanaście lat za późno. Głównym celem zmian w prawie jest zwalczanie negatywnych skutków kradzieży tożsamości, takich jak zaciąganie zobowiązań w instytucjach finansowych i im podobnych. Z tym że problem chwilówek branych na cudze dowody jest z nami od czasu, kiedy na rynku pojawiły się pierwsze tzw. parabanki, czyli od przeszło 30 lat. Długo trzeba było czekać, aż rządzący się tym zajmą.

W końcu się jednak doczekaliśmy – do ustawy o ewidencji ludności wprowadzono cały rozdział poświęcony rejestrowi zastrzeżeń. W przepisach 23a i nast. przeczytamy o tym, gdzie możemy zastrzec PESEL, jak to zrobimy, do czego się to nam przyda oraz jakie skutki będzie to za sobą niosło.

Ustawa, oprócz ochrony nałożonej na osoby, które zastrzegły swoje dane, wprowadziła również odpowiedzialność instytucji, które zostały zobowiązane do ewidencjonowania swoich klientów w rejestrze. Pozwala nam to uznać, że zastrzeżenie PESEL chroni obywateli kompleksowo. Jeżeli numer został „zablokowany” – do czasu zdjęcia ochrony nikt nie będzie mógł skorzystać z usług instytucji finansowych, a w praktyce nikt nie weźmie chwilówki na cudze dane. Z kolei jeżeli jednak do tego dojdzie, to konsekwencje tego przejmuje podmiot udzielający świadczenia (np. bank, SKOK czy parabank), a nie jak wcześniej – osoba, której wykradziono dane.

Zastrzeżenie PESEL dziecinnie proste

Trzeba przyznać, że tym razem zarówno pomysł, jak i wykonanie projektu jest bardzo dobre. Zastrzeżenie PESEL jest proste, szybkie i bezpłatne. W każdej chwili można cofnąć tę czynność, a następnie dokonać jej jeszcze raz. Ochrona zostaje nałożona na obywatela od razu, dzięki czemu nie ma ryzyka, że między złożeniem dyspozycji w przedmiocie zastrzeżenia a faktycznym wprowadzeniem jej do rejestru ktoś może jeszcze wyłudzić pożyczkę. System nie ma większych luk, jedyne niedoskonałości mogą ujawniać się na skutek błędów ludzkich. Tego jednak nie ominiemy.

Możliwość zastrzeżenia danych osobowych jest przeznaczona dla każdego pełnoletniego obywatela Polski. Usługa jest bezpłatna i natychmiastowa. Można tego dokonać w aplikacji mObywatel w dowolnym momencie lub w urzędzie gminy w godzinach jej działania. Tak samo wygląda kwestia cofnięcia zastrzeżenia – dokonamy tego w każdej chwili w kilka sekund (o ile użyjemy aplikacji – udając się do urzędu, poświęcimy o wiele więcej czasu).

Jak czytamy w ustawie, przez zastrzeżenie PESEL należy rozumieć zamieszczenie w rejestrze zastrzeżeń informacji o zastrzeżeniu numeru PESEL. Przy pierwszym zastrzeżeniu wprowadza się numer PESEL do rejestru. Również w każdej chwili można dokonać cofnięcia. Co więcej, cofnięcie może zostać dokonane tymczasowo, np. wyłącznie na czas wizyty w banku. Wystarczy, aby wnioskodawca wskazał moment ponownego zastrzeżenia – wraz z nadejściem danego momentu dzieje się to automatycznie. Niewielkie ograniczenie możemy znaleźć przy ponownym zastrzeżeniu, zgłoszenia można dokonać bowiem dopiero po 30 minutach od cofnięcia zastrzeżenia.

Zastrzeżenie PESEL tylko na wniosek?

Co do zasady zastrzeżenia numeru PESEL dokonuje się na wniosek. To obywatel musi zgłosić chęć dokonania wpisu swoich danych do rejestru. Są jednak sytuacje, kiedy zastrzeżenie zostaje dokonane z urzędu. Ustawa wskazuje tutaj przypadki:

1. unieważnienia dowodu osobistego na skutek zgłoszenia jego utraty;
2. zgłoszenia podejrzenia nieuprawnionego wykorzystania danych osobowych, np. na policji czy w urzędzie gminy;
3. rejestracji w rejestrze PESEL danych, o których mowa w art. 8 pkt 26, tj. w przypadku zgonu albo znalezienia zwłok.

 Dla kogo powstał rejestr zastrzeżeń PESEL?

Usługa zastrzeżenia PESEL została stworzona w celu ochrony obywateli. Jednakże rejestr zastrzeżeń sam w sobie nie miałby najmniejszego sensu, jeżeli nie obowiązywałby one określonych podmiotów, które wykorzystują w swojej działalności dane osobowe obywateli. Aby podmioty te mogły wykonywać swoje obowiązki w zgodzie z przepisami omawianej ustawy, muszą mieć wgląd w rejestr (i dane osób tam ewidencjonowanych). Dostęp ten jest jednak ograniczony do podmiotów wskazanych w ustawie.

Jak czytamy w art. 23m, minister właściwy do spraw informatyzacji nieodpłatnie udostępnia dane znajdujące się w rejestrze zastrzeżeń:

1. podmiotom, o których mowa w art. 46 ust. 1, tj. organom administracji publicznej, sądom, prokuraturze, policji, straży granicznej, KAS, CBA, SOP itd., w zakresie niezbędnym do realizacji ustawowych zadań;
2. osobom i jednostkom organizacyjnym, jeżeli wykażą w tym interes prawny;
3. bankom krajowym, bankom zagranicznym;
4. spółdzielczym kasom oszczędnościowo-kredytowym;
5. notariuszom;
6. dostawcom publicznie dostępnych usług telekomunikacyjnych;
7. kredytodawcom w rozumieniu art. 5 pkt 2 ustawy o kredycie konsumenckim (np. firmom chwilówkowym);
8. dostawcom, o których mowa w art. 4 ust. 2 pkt 4, 6, 9 i 11 ustawy o usługach płatniczych, tj. instytucjom pieniądza elektronicznego i oddziałom instytucji pieniądza elektronicznego;
9. biurom informacji gospodarczej.

Dostęp do rejestru nie oznacza wyłącznie uprawnienia do wglądu w dane osobowe osób, które zastrzegły PESEL. Oznacza to również odpowiedzialność za wszelkie działania, które zostały podjęte przez te podmioty wbrew przepisom ustawy, np. odpowiedzialność za udzielenie pożyczki klientowi, który miał zastrzeżony PESEL.

Konsekwencje zastrzeżenia numeru PESEL

Najważniejszym skutkiem, jakie niesie za sobą uruchomienie rejestru zastrzeżeń, jest zdjęcie odpowiedzialności z konsumentów za zobowiązania finansowe, które zostały zaciągnięte na ich dane przez osoby trzecie (bez wiedzy tych konsumentów). Banki, SKOK-i oraz inne quasi- i parabanki mają obowiązek sprawdzić konsumenta w rejestrze, zanim udzielą mu jakiejkolwiek usługi finansowej.

Przykład 1.

Pan Jan udał się do banku w celu zaciągnięcia kredytu konsumenckiego. Bank udzielił mu takiego świadczenia, mimo że PESEL był zastrzeżony. Jakie niesie to za sobą skutki? 

Konsekwencją udzielenia przez bank kredytu panu Janowi, mimo że jego numer PESEL znajdował się w rejestrze zastrzeżeń, jest odebranie bankowi możliwości dochodzenia tego roszczenia w przyszłości, tj. jeśli pan Jan nie będzie spłacał rat, bank nie będzie miał możliwości egzekwowania ich od niego. Ponadto bank nie będzie mógł sprzedać takiej wierzytelności np. firmie windykacyjnej.

Powyższe odnosi się do wszystkich produktów finansowych oferowanych przez instytucje finansowe. Zatem podmioty wskazane w ustawie muszą sprawdzić konsumenta w rejestrze przed zawarciem umów o prowadzenie rachunku oszczędnościowego, rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowego, pożyczki, kredytu, leasingu oraz zmian limitów kredytowych (np. zwiększenia salda na ROR).

Co z posiadanymi już środkami?

Osoba, która zastrzegła PESEL, nie może zawrzeć umowy z instytucjami finansowymi. Czy może jednak korzystać ze środków, które już posiada? Może, ale jest w tym ograniczona. Jeżeli konsument będzie chciał wypłacić pieniądze w placówce banku, będzie mógł wybrać środki w kwocie nieprzekraczającej 3-krotności minimalnego wynagrodzenia za pracę. Aktualnie jest to 12 900 zł, a od 1 stycznia 2025 roku będzie to 13 998 zł.

Limit ten dotyczy wszystkich wypłat w danej instytucji w danym dniu. To też oznacza, że jeżeli klient wypłaci 12 900 zł w placówce nr 1 banku ABC, to jeśli uda się do placówki nr 2 tego banku w celu wypłaty gotówki, pracownik w okienku będzie musiał odmówić mu wydania jakichkolwiek pieniędzy.

W tej kwestii wprowadzono jeszcze inny bufor. Mianowicie, jeśli konsument będzie chciał wypłacić kwotę przekraczającą wspomniany limit, a jego numer PESEL będzie zastrzeżony, wówczas bank wstrzyma mu możliwość dokonywania wypłat gotówkowych z rachunku na 12 godzin. Blokada ta będzie działała, nawet jeżeli klient cofnie zastrzeżenie. Zatem zdjęcie zastrzeżenia PESEL nie będzie automatycznie dawało możliwości wypłaty środków, klient będzie musiał i tak odczekać 12 godzin. Mechanizm ten wprowadzono w celu ochrony seniorów przed oszustwami dokonywanymi np. metodą „na wnuczka”. 12 godzin ma dać osobom starszym możliwość skontaktowania się z rodziną i weryfikacji prawdziwości (a raczej jej braku) przekazanej jej historii przez oszustów.

Stosowanie 12-godzinnej blokady nie powinno jednak nazbyt uprzykrzać życia osobom młodszym, zastrzeżenie PESEL nie ma bowiem żadnego wpływu na możliwość korzystania z bankomatu, dokonywania przelewów czy korzystania z BLIK-a.

Zastrzeżenie PESEL a wizyta u notariusza

Kolejnym podmiotem, który został zobowiązany ustawą, jest notariusz. Od 1 czerwca bieżącego roku musi on sprawdzić rejestr zastrzeżeń przed dokonaniem czynności, której przedmiotem jest:

• nabycie, zbycie lub obciążenie nieruchomości lub udziału w nieruchomości, prawa użytkowania wieczystego, spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu lub udziału w nich;
• sporządzenie pełnomocnictwa do nabycia, zbycia lub obciążenia nieruchomości lub udziału w nieruchomości, prawa użytkowania wieczystego, spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu lub udziału w nich.

Przy pozostałych czynnościach notariusz może sprawdzić konsumenta w rejestrze, jednak nie ma takiego obowiązku. Zastrzeżenie PESEL przy innych czynnościach niż wskazane powyżej może być przyczyną odmowy wykonania czynności notarialnej, ale nie musi. Tutaj to notariusz decyduje.

Zastrzeżenie PESEL a wydanie duplikatu karty SIM

Obowiązek weryfikacji PESEL mają również dostawcy usług telekomunikacyjnych. Przed wydaniem kopii lub wtórnika karty SIM lub innego urządzenia służącego do identyfikacji abonenta w publicznej sieci telekomunikacyjnej lub ich cyfrowego odwzorowania mają oni obowiązek sprawdzić abonenta w rejestrze PESEL. Jeżeli jego dane będą się tam znajdowały, są zobligowani do odmówienia wydania powyższych duplikatów.

Co uda się załatwić mimo zastrzeżenia PESEL?

Zastrzeżenie PESEL ma za zadanie chronić obywateli przed wyłudzeniami danych osobowych oraz obciążaniem ich zobowiązaniami, które zostały zaciągnięte przez osoby trzecie na ich dane. Dlatego też sprawy mniej istotne nie zostały objęte ochroną omawianej instytucji. W innym wypadku zastrzeżenie PESEL mocno uprzykrzałoby życie.

Zastrzeżenie PESEL nie ma żadnego wpływu na:

• sprawy urzędowe (np. zameldowanie się czy wzięcie ślubu);
• sprawy zdrowotne (np. wizyta u lekarza, pobyt w szpitalu, wykupienie recepty);
• ważność dokumentów (np. dowód osobisty, prawo jazdy czy paszport w dalszym ciągu są ważne);
• udział w wyborach;
• korzystanie z profilu zaufanego i wykonywanie obowiązków podatkowych online;
• zawieranie umów – dowód jest ważny, zatem nie problemów, aby strona umowa legitymowała się zastrzeżonym PESELem.