Zasada swobody umów (inaczej zwana zasadą swobody kontraktowania) jest jedną z podstawowych norm rządzących prawem cywilnym. Została wyrażona w art. 353(1) kodeksu cywilnego, zgodnie z którym:
| Art. 353(1). Strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. |
Ma ona swoje korzenie nie tylko w zasadzie równości stron, ale także w autonomii ich woli, na których przecież oparte są wszystkie stosunki cywilnoprawne. Strony więc, na mocy zasady swobody umów, mają kompetencję do kształtowania wiążących je stosunków zgodnie z własnymi oświadczeniami woli. Zasada ta dotyczy wszystkich kontraktów obligacyjnych, stosuje się ją więc powszechnie.
Zasada swobody umów - elementy
Zasada swobody umów wyraża się w następujący sposób:
- Swoboda w zawieraniu umowy i wyborze kontrahenta. Strony mają nie tylko możliwość podjęcia według własnego uznania decyzji, czy w ogóle zawrą umowę, ale także kim będzie ich kontrahent. Nic nie jest więc im narzucane, nie ma z góry określonego obowiązku wstępowania w jakiekolwiek stosunki cywilnoprawne z kimkolwiek. Strony w każdej chwili mogą kreować, zmieniać czy rozwiązywać istniejący między nimi stosunek prawny w drodze porozumienia.
- Swoboda w kształtowaniu treści umowy. Strony, określając w umowie swoje prawa i obowiązki, mogą przyjąć bez modyfikacji rozwiązania dotyczące poszczególnych typów umów, uregulowane w kodeksie cywilnym (umowy nazwane), ale mogą także dokonać ich modyfikacji (np. połączyć cechy kilku umów nazwanych, w wyniku czego powstaną umowy mieszane) albo całkowicie od nich odstąpić i zawrzeć umowę nienazwaną, której treść ukształtują według swojego uznania, uwzględniając ograniczenia wynikające z art. 353(1) kc Strony nie są więc związane oznaczonym w ustawie modelem kontraktu - mogą one dostosować wiążące je postanowienia umowy do własnych potrzeb. Zasada swobody umów daje możliwość rozwoju prawa kontraktów, zwłaszcza przez tworzenie nowych umów handlowych.
- Swoboda w wyborze formy zawarcia umowy. W art. 60 kc została wyrażona ogólna reguła, zgodnie z którą:
| Art. 60. Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, wola osoby dokonującej czynności prawnej może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny, w tym również przez ujawnienie tej woli w postaci elektronicznej (oświadczenie woli). |
Strony więc, tam gdzie nie zakazuje tego ustawa, mogą wyrazić swoją wolę (a jak wiadomo, umowa jest zgodnym oświadczeniem woli dwóch lub więcej stron ustalającym ich wzajemne prawa lub obowiązki) w dowolny sposób, byle tylko wola ta została wyrażona w sposób dostateczny. Ustawodawca jednak w celu ochrony pewności obrotu wprowadził ograniczenia co do formy zawierania niektórych umów. Przykładowo, umowa przenosząca własność nieruchomości powinna być zawarta w formie aktu notarialnego. Niezachowanie tej formy powoduje bezwzględną nieważność umowy (czynność prawna traktowana jest tak, jak gdyby nigdy nie doszło do jej dokonania, a strony zobowiązane są do zwrotu wzajemnie tego, co już w wyniku rozpoczęcia wykonywania umowy uzyskały od drugiej strony).
Zasada swobody umów - ograniczenia
Jak już zostało zasygnalizowane powyżej, zasada swobody umów nie daje kompetencji niczym nieograniczonej. Granice swobody umów są nie tylko określone w art. 353(1) kc, ale także w ogólnej regule, zawartej w art. 58 kc:
| Art. 58. § 1. Czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy. § 2. Nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. § 3. Jeżeli nieważnością jest dotknięta tylko część czynności prawnej, czynność pozostaje w mocy co do pozostałych części, chyba że z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana. |
Kompetencje przysługujące stronom w kreowaniu umów są różne w zależności od tego, o jaki stosunek cywilnoprawny chodzi (szersze kompetencje będą przysługiwać w przypadku jednego, a węższe w przypadku innego stosunku cywilnoprawnego). Ponadto kompetencje te zależą również od cech danego podmiotu (pewne czynności prawne mogą być spełniane tylko wtedy, jeśli podmiot spełnia określone warunki, np. aby zawrzeć ważną umowę sprzedaży samochodu, jedna ze stron musi być właścicielem tego samochodu). Co więcej, niektóre sytuacje mogą być regulowane tylko przez czynność prawną jednostronną (np. testament), w innych przypadkach konieczna jest umowa czy uchwała.
Z art. 353 (1) kc wynikają czynniki, które wpływają na ograniczenie tak ważnej reguły jak zasada swobody umów:
1. Treść i cel umowy nie mogą być sprzeczne z właściwością (naturą) stosunku. Strony zawierające umowę muszą respektować charakterystyczne cechy każdego stosunku zobowiązaniowego. Nie mogą więc np. naruszać interesów osób trzecich - postanowienia umowy mogą wiązać tylko jej strony. Także żadna ze stron nie może uzyskać uprawnienia do jednostronnego, dowolnego regulowania obowiązków drugiej strony, ponieważ istotą umowy jest porozumienie, więc strony, zmieniając warunki umowy, muszą być w tej kwestii zgodne. Kolejnym przykładem jest np. nieważność zapisu w umowie zlecenie dotyczącego zobowiązania się jednej strony do uzyskania określonego rezultatu.Umowa zlecenie bowiem jest zobowiązaniem starannego działania - natura takich zobowiązań wyklucza możliwość, aby umowa przymuszała dłużnika do osiągnięcia określonego wyniku. Innym przykładem może być zakaz zawarcia w umowie takich postanowień, które z góry wyłączają zaspokojenie wierzyciela czy możliwość wypowiedzenia umowy zawartej na czas nieokreślony.
Ogólnie więc ujmując, strony muszą szanować podstawowe cechy stosunku zobowiązaniowego, które przesądzają o istnieniu zobowiązania lub które są istotne dla konkretnego stosunku zobowiązaniowego.
2. Umowy nie mogą być sprzeczne z ustawą. Granice swobody umów wyznaczają nie tylko przepisy prawa cywilnego, ale także innych - Konstytucji, prawa karnego, administracyjnego czy prawa pracy. Postanowienia umów nie mogą być więc sprzeczne z normami bezwzględnie wiążącymi w polskim prawie. Przykładowo: zgodnie z art. 157 kc, własność nieruchomości nie może być przeniesiona pod warunkiem ani z zastrzeżeniem terminu. Jeżeli więc strony zawarłyby umowę sprzeczną z tym przepisem, byłaby ona nieważna w tym zakresie. Do ograniczeń swobody umów w zakresie prawa handlowego trzeba zaliczyć zamknięty katalog typów spółek handlowych, ponieważ nie można kreować innych spółek poza określonymi w ustawie, ponadto dla niektórych obszarów działalności gospodarczej akceptowalne są jedynie określone typy spółek. Innym przykładem może być zawieranie umów dotyczących działalności nielegalnej, np. umowa o sprzedaż narkotyków - takie umowy będą nieważne.
3. Postanowienia umów muszą być zgodne z zasadami współżycia społecznego (powszechnie akceptowalnymi normami moralnymi). Strony są obowiązane kierować się zasadami słuszności, sprawiedliwości, uczciwości i rzetelności. Za sprzeczne z tymi regułami uznaje się zachowanie niemoralne, doprowadzające do nierówności sytuacji prawnej obu stron. Przykładem mogą być niedozwolone klauzule umowne, które najczęściej są w umowach narzucane stronie słabszej przez stronę silniejszą (np. w relacji konsument-przedsiębiorca). Takie postanowienia, które są niezgodne z zasadami współżycia społecznego, są nieważne.
Zasada swobody umów - konsekwencje zapisów niezgodnych z prawem
Strony mogą uregulować stosunek prawny wedle własnej woli, nawet jeśli będzie to sprzeczne z powszechnie obowiązującymi przepisami. Należy jednak zdawać sobie sprawę z tego, że będzie to pociągało za sobą prawne konsekwencje. Konsekwencje te określa art. 58 kc, który stanowi, że czynność prawna sprzeczna z ustawą jest nieważna. Jeżeli nieważnością dotknięta jest tylko część czynności prawnej, to będzie ona nieważna w tej części, a czynność pozostaje w mocy co do pozostałych części, chyba że z okoliczności wynika, że bez postanowień, które są dotknięte nieważnością, czynność nie zostałaby dokonana. Jeżeli umowa została zawarta sprzecznie z ustawą, właściwością czy zasadami współżycia społecznego to oznacza, że jest nieważna, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.
Polecamy:
