W realiach rosnącego ryzyka gospodarczego i niestabilności płatniczej ochrona umownych zobowiązań powinna być priorytetem każdego przedsiębiorcy. Skuteczne klauzule zabezpieczające należności to klucz do uniknięcia opóźnień w płatnościach, problemów z odzyskaniem długu czy zatorów płatniczych. Zaglądając głębiej do przepisów cywilnych i gospodarczych, możemy znaleźć liczne instrumenty prawne, których zastosowanie już na etapie zawierania umowy zwiększa szansę na terminową zapłatę.
Klauzule zabezpieczające należności z umowy – czyli co?
Zawierając umowę, mamy nadzieję na jej jak najszybsze zrealizowanie. Nie przewidujemy raczej złych intencji drugiej strony. Gdyby jednak wszyscy przestrzegali zasady, zgodnie z którą „umów należy dotrzymywać”, nie potrzebowalibyśmy spisywania ich na papierze. Świat nie jest idealny, a kontrahenci nie zawsze śpieszą się z wykonywaniem swoich powinności. Stąd też warto zadbać, aby w umowie znalazły się klauzule zabezpieczające należności stron.
Klauzule te to nic innego jak postanowienia umowne, które mają na celu zapewnienie wierzycielowi możliwości jak najszybszego i najefektywniejszego odzyskania należności w przypadku niewywiązania się dłużnika z umowy. Najczęściej stosowane klauzule to kara umowna, poręczenie, weksel, gwarancja bankowa, dobrowolne poddanie się egzekucji czy też tzw. klauzule waloryzacyjne.
Stosując klauzule umowne, trzeba pamiętać o kilku podstawowych zasadach. Przede wszystkim należy dostosować je do rodzaju świadczenia. Nie wszystkie klauzule zabezpieczające nadają się do każdego rodzaju umów. Każda z nich ma inne działanie, przez co najbardziej skuteczna będzie w określonych okolicznościach, w innych z kolei nie przyda się w ogóle. Inaczej należy zabezpieczyć umowę pożyczki, a inaczej sprzedaż maszyn i urządzeń elektrycznych.
Warto również zabezpieczyć się z jak większej liczby stron. Dlatego też nie należy ograniczać się do jednej klauzuli zabezpieczającej należności w umowie. Dobrze sporządzona umowa zawiera kilka klauzul działających równolegle i się uzupełniających. W tym wszystkim trzeba zadbać o przejrzystość zapisów. Źle lub niejasno sformułowana klauzula może być nieważna lub trudna do wyegzekwowania. Na koniec pamiętać należy o zasadzie proporcjonalności. Zbyt surowe klauzule mogą zostać uznane za abuzywne (nieważne), zwłaszcza w relacjach między przedsiębiorcą i konsumentem.
Klauzula zastrzeżenia prawa własności
Zaczniemy od klauzuli zabezpieczającej należności z umowy sprzedaży. Transakcja ta zazwyczaj wygląda w ten sposób, że kupujący wręcza (dokonuje przelewu) sprzedawcy pieniądze, a sprzedawca wydaje kupującemu towar. Są jednak takie przypadki, kiedy to kupowana rzecz ma tak wysoką wartość, że zapłata zostaje rozbita na raty lub płatność zostaje odroczona. Jak się wówczas zabezpieczyć?
Należy zastosować zastrzeżenie własności rzeczy do czasu zapłaty. Klauzula ta polega na tym, że sprzedawca przenosi posiadanie rzeczy na kupującego, jednocześnie zastrzegając, że własność rzeczy przejdzie na niego dopiero z chwilą zapłaty całej ceny. Do tego momentu kupujący jedynie dysponuje fizycznie rzeczą, ale prawnie cały czas pozostaje ona własnością sprzedającego. Zastrzeżenie własności rzeczy sprzedanej jest możliwe jedynie w odniesieniu do rzeczy ruchomych, natomiast jest niedopuszczalne w przypadku sprzedaży nieruchomości.
Jeśli kupujący nie zapłaci mimo faktycznego dostarczenia towaru, sprzedawca może skutecznie żądać jego zwrotu jako właściciel. Klauzula ta ma szczególne znaczenie w razie zgłoszenia przez kupującego wniosku niewypłacalności. „Sprzedany” towar nie wchodzi wówczas do masy upadłości, gdyż formalnie nie stał się jeszcze własnością dłużnika.
Podstawą prawną powyższego zastrzeżenia jest art. 589 kc. Zgodnie z przepisem: „W razie zastrzeżenia, że sprzedawca pozostaje właścicielem rzeczy sprzedanej aż do uiszczenia całej ceny, uważa się, że własność została zastrzeżona na rzecz sprzedawcy do czasu uiszczenia całej ceny”.
Przykład 1.
Przykładowa klauzula:
Sprzedawca zastrzega, że własność przedmiotu umowy przejdzie na Kupującego dopiero z chwilą zapłaty całej ceny wskazanej w § 1 niniejszej umowy. Do tego czasu Sprzedawca pozostaje wyłącznym właścicielem przedmiotu sprzedaży.
Kara umowna jako klauzula zabezpieczająca należności
Kolejną klauzulą zabezpieczającą należności wynikające z umowy jest kara umowna. Instytucja ta to z góry określona kwota lub sposób jej obliczenia, jaką jedna strona zobowiązuje się zapłacić drugiej w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania określonego zobowiązania niepieniężnego.
Kara umowna ma zastosowanie wyłącznie do umów o charakterze niepieniężnym. Zobowiązania pieniężne (np. zobowiązanie do zapłacenia prowizji od udzielenia kredytu) nie mogą zostać zabezpieczone tą instytucją. W umowach o charakterze pieniężnym formę zabezpieczenia spełniają odsetki ustawowe lub umowne. Co istotne dla zapominalskich, nie ma obowiązku, by klauzula dotycząca kar umownych została zawarta w samej umowie, której ma dotyczyć. Może mieć równie dobrze źródło pozaumowne, tj. może zostać dodane w innym dokumencie ustalonym i podpisanym przez obie strony umowy.
Warto zapamiętać, że zapłacenie kary umownej nie zwalnia dłużnika z obowiązku świadczenia wobec wierzyciela. Oznacza to, że kontrahent nie może uznać, że po zapłaceniu kary umownej jego zobowiązanie wygasło i jest on już z niego zwolniony. W dalszym ciągu wierzyciel ma prawo dochodzić od niego spełnienia umownego świadczenia.
Instytucja kary umownej swoją podstawę prawną ma w art. 483 § 1 kc. Przepis ten mówi: „Można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna)”.
Przykład 2.
Przykład zapisu dotyczącego kary umownej:
- W przypadku wystąpienia zwłoki Wykonawcy w zakresie terminu wykonania przedmiotu umowy wskazanego w § 2 pkt 1 umowy, Wykonawca zapłaci Zamawiającemu karę umowną w wysokości 0,5% wartości umownej przedmiotu umowy za każdy dzień zwłoki.
- Maksymalna łączna wysokość kary umownej, o której mowa w § 6 ust. 1 umowy, nie może przekroczyć 100% wynagrodzenia, o którym mowa w § 4 ust. 1 umowy.
- Zamawiającemu nie przysługuje prawo do dochodzenia odszkodowania uzupełniającego na zasadach ogólnych.
Gwarancja bankowa i ubezpieczenie należności
Mimo że gwarancja bankowa i ubezpieczenie należności to dwie różne instytucje, to można stosować je zamiennie lub nawet łącznie w jednej umowie. Co do zasady, to obie te klauzule zabezpieczające mają za zadanie przenieść odpowiedzialność za wykonanie umowy w formie zapłaty na podmiot trzeci, w tym wypadku bank lub towarzystwo ubezpieczeniowe.
Klauzula gwarancji bankowej zobowiązuje kontrahenta do przedstawienia gwarancji zapłaty wystawionej przez bank. W praktyce oznacza to, że jeżeli dłużnik nie spełni świadczenia (np. nie opłaci faktury w terminie), wierzyciel będzie mógł zwrócić się bezpośrednio do banku, który wypłaci mu ustaloną w gwarancji kwotę. Jest to bardzo „silne” zabezpieczenie wierzytelności. Daje dużą pewność odzyskania długu, niezależnie od sytuacji finansowej kontrahenta.
Przykład 3.
Przykład klauzuli gwarancji bankowej:
- Zamawiający zobowiązuje się do przedstawienia gwarancji bankowej zapłaty wynagrodzenia określonego w § 3 ust. 1 niniejszej umowy w terminie 7 dni od dnia podpisania umowy.
- Gwarancja zostanie wystawiona przez bank krajowy na kwotę równą 100% wynagrodzenia brutto, płatna bezwarunkowo i na pierwsze żądanie Wykonawcy.
Klauzula ubezpieczenia należności z kolei polega na tym, że strona umowy zabezpiecza się na wypadek opóźnień w zapłacie lub niewypłacalności kontrahenta poprzez zobowiązanie go do wykupienia polisy w towarzystwie ubezpieczeniowym. Polisa ta pozwala wierzycielowi na wypłatę odszkodowania w przypadku braku zapłaty za dostarczone towary lub wykonane usługi przez dłużnika.
Przykład 4.
Przykład klauzuli ubezpieczenia należności:
- Zamawiający ubezpieczy wierzytelności wynikające z § 3 ust. 1 i 2 niniejszej umowy w zakresie ryzyka niewypłacalności lub opóźnienia w płatności przez Zamawiającego. Koszt składki ubezpieczeniowej ponosi Zamawiający.
- Ubezpieczenie musi zostać zawarte przed rozpoczęciem realizacji umowy, a jego kopia zostanie doręczona Wykonawcy najpóźniej w terminie 3 dni od dnia zawarcia niniejszej umowy.
Gwarancja bankowa oraz ubezpieczenie należności zwiększa bezpieczeństwo finansowe wierzyciela. Warto stosować te klauzule zwłaszcza przy transakcjach o znacznej wartości lub w sytuacjach, gdy istnieją obawy co do wypłacalności kontrahenta. Dzięki ich wprowadzeniu do umowy wierzyciel ma prawo do wypłaty środków pieniężnych bez konieczności długotrwałego postępowania sądowego. Można je stosować w połączeniu z karą umowną, np. naliczając karę pieniężną za każdy dzień zwłoki w doręczeniu stronie kopii ubezpieczenia należności.
Instytucje te są również istotnym zabezpieczeniem w obrocie międzynarodowym, w którym egzekucja należności bywa utrudniona z uwagi na różnice w systemach prawnych i kosztowne międzynarodowe procedury windykacyjne.
