Małżeństwo, oprócz swojego wymiaru symbolicznego, ma również tę cechę, że o ile małżonkowie nie podpisali intercyzy, mają oni prawo do wspólnego rozliczania się z fiskusem. Dzięki temu, jeżeli istnieją wysokie dysproporcje w zarobkach, to małżonek generujący wyższe wynagrodzenie, kwalifikujące go do drugiego progu podatkowego, nie będzie zmuszony płacić 32-procentowego PIT-u. Dochód stron zostanie zsumowany i podzielony na dwie osoby, dzięki czemu każda z nich ma szansę nie przekroczyć 120 tys. zł dochodu rocznego. Co jednak, gdy miało miejsce ubezwłasnowolnienie małżonka? Czy wówczas jego opiekun (żona lub mąż) mają możliwość wspólnego rozliczenia?
Ubezwłasnowolnienie małżonka – kiedy powstaje?
Ubezwłasnowolnienie małżonka prowadzi do utraty częściowej lub całkowitej jego zdolności prawnej. Możliwości prawnego kierowania własną osobą są zależne od tego, czy małżonek został ubezwłasnowolniony całkowicie, czy częściowo. To, jaki rodzaj tej instytucji zostanie zastosowany, zależy od sądu, gdyż tylko on jest władny wydać wobec danej osoby postanowienie o ubezwłasnowolnieniu. Sprawami tego rodzaju zajmują się sądy okręgowe. Wydając orzeczenie w tym przedmiocie, sąd określa jego typ. Dokonując decyzji, sąd kieruje się stanem faktycznym przedstawionym we wniosku oraz materiałem dowodowym zgromadzonym w czasie procesu. Warto jednak podkreślić, że sąd nie jest związany żądaniem wnioskodawcy. Orzeka on odpowiednio do okoliczności ujawnionych w sprawie, w zależności od przesłanek, jakie zaistniały, niezależnie od tego, o jaki rodzaj ubezwłasnowolnienia wnosił wnioskodawca.
Ubezwłasnowolnienie małżonka — całkowite czy częściowe?
Zakres praw osoby ubezwłasnowolnionej zależne jest od tego, czy sąd orzeknie to ograniczenie częściowo, czy całkowicie. Osoba dorosła może zostać całkowicie ubezwłasnowolniona, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem. Przez niemożność pokierowania własnym postępowaniem rozumie się przede wszystkim brak możliwości dokonywania czynności prawnych w sposób świadomy i swobodny. Jak wskazał SN, przez niemożność pokierowania własnym postępowaniem rozumieć należy wszelkie przejawy braku prawidłowej percepcji skutkujące niemożnością oceny znaczenia (skutków) własnego zachowania, niekoniecznie przyjmującego postać oświadczenia woli składanego przy dokonywaniu czynności prawnej (por. postanowienie SN z 29 listopada 1974 roku, I CR 649/74).
Dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie sąd obligatoryjnie ustanawia opiekuna. Jeżeli osoba ta pozostaje w małżeństwie, najczęściej opiekunem pozostaje małżonek. Dodatkową przesłanką, jaką podkreślają sądy swoim orzecznictwem, jest spełnienie wymogu, aby ubezwłasnowolnienie było niezbędne dla ochrony interesu osoby, która miałaby mu podlegać.
Ubezwłasnowolnienie małżonka jest bardzo daleko idące dla niego w skutkach prawnych. Po orzeczeniu tego rodzaju środka osoba taka nie może samodzielnie zawierać umów (np. nie będzie mogła sprzedać rzeczy należącej do jej majątku), nie może również podejmować większości aktywności zawodowych, w szczególności dotyczy to zawodów zaufania publicznego. Ubezwłasnowolniony jest także pozbawiony czynnego i biernego prawa wyborczego. Osoba ubezwłasnowolniona nie jest uprawniona również do sporządzenia lub odwołania testamentu.
Ubezwłasnowolnienie częściowe jest mniej rygorystyczne. W tym przypadku dochodzi bowiem „jedynie” do powstania stanu ograniczonej zdolności do czynności prawnych. Tak, jak w przypadku całkowitego ubezwłasnowolnienia, tak i tutaj przesłanką jego orzeczenia jest choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy albo inny rodzaj zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwo lub narkomania, pod warunkiem jednak, że w tej konkretnej sprawie nie powstaje uzasadnienie ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo nie ustanawia się opiekuna, ale kuratora.
Co istotne, przy tym rodzaju omawianej instytucji sąd może nie zdecydować się na orzeczenie ubezwłasnowolnienia, jeżeli uzna, że jego zastosowanie będzie dla danej osoby mniej korzystne niż nieorzekanie w tym przedmiocie wcale. Niekiedy zamiast ubezwłasnowolnienia częściowego bardziej pozytywne jest skorzystanie z instytucji kuratora dla osoby niepełnosprawnej z art. 183 kro (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 14 lutego 1974 roku, sygn. akt: I CR 8/74). Osoba ubezwłasnowolniona częściowo jest władna do samodzielnego dokonywania czynności związanych z umowami powszechnie zawieranymi w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego. Może także, bez zgody kuratora, zarządzać swoim dochodem oraz przedmiotami majątkowymi, które pozostają do jej swobodnego użytku. Istotniejsze czynności prawne, takie jak np. zawarcie umowy sprzedaży czy darowizny, wymagają już zgody kuratora lub jego następczego potwierdzenia. W tym wypadku również osoba ubezwłasnowolniona nie może sporządzać lub odwołać testamentu.
Wspólne rozliczanie z małżonkiem
Wejście w związek małżeński tworzy między stronami wspólność majątkową, o ile przed ślubem nie doszło do zawarcia umowy majątkowej, która w sposób odmienny reguluje tę materię. Małżonkowie mają prawo również do późniejszego ustanowienia takiej umowy (mogą tego dokonać w każdym czasie).
Przepisy ustawy o PIT wskazują, że wspólne rozliczenie z małżonkiem rocznego podatku dochodowego jest możliwe, jeżeli strony pozostawały w związku małżeńskim przez cały rok podatkowy, w którym istniała wspólność majątkowa.
Wniosek o łączne opodatkowanie dochodów może zostać również złożony, jeśli między małżonkami istniała w roku podatkowym wspólność majątkowa, lecz jeden z małżonków zmarł w trakcie roku podatkowego lub zmarł po upływie roku podatkowego przed złożeniem zeznania podatkowego za ten rok.
Dodatkowymi wymogami jest, aby małżonkowie:
- w roku podatkowym, za który dokonywane jest rozliczenie, podlegali nieograniczonemu obowiązkowi podatkowemu, czyli byli rezydentami polskimi lub mieli miejsce zamieszkania dla celów podatkowych w innym niż Polska państwie UE, EOG bądź w Szwajcarii albo jeżeli jedno z nich podlegało nieograniczonemu obowiązkowi podatkowemu w Polsce, a drugie miało miejsce zamieszkania dla celów podatkowych w innym niż Polska państwie UE, EOG lub w Szwajcarii – i jeżeli osiągnęli oni podlegające opodatkowaniu na terytorium Polski przychody w wysokości stanowiącej łącznie co najmniej 75% całkowitego przychodu osiągniętego przez nich w danym roku podatkowym i udokumentowali certyfikatem rezydencji swoje miejsce zamieszkania dla celów podatkowych;
- żadne z małżonków w roku podatkowym:
- nie stosowało podatku liniowego lub zryczałtowanego podatku dochodowego (z wyjątkiem podatku wynikającego z przepisów dotyczących przychodów z najmu lub dzierżawy prowadzonych poza działalnością gospodarczą),
- nie podlegało opodatkowaniu na zasadach wynikających z ustawy o podatku tonażowym lub ustawy o aktywizacji przemysłu okrętowego i przemysłów komplementarnych;
- złożyli wniosek o wspólne opodatkowanie dochodów wyrażony w zeznaniu podatkowym.
Ubezwłasnowolnienie małżonka – czy możliwe wspólne rozliczenie PIT?
Co w przypadku, gdy do tej pory małżonkowie spełniali wszystkie przesłanki wymagane do wspólnego rozliczenia rocznego, lecz w tym roku doszło do ubezwłasnowolnienia jednego z nich? Czy w dalszym ciągu mogą korzystać z tej instytucji podatkowej? Obawiamy się, że nie. Tak przynajmniej wynika z interpretacji indywidualnej Dyrektora Krajowej Informacji Skarbowej z 17 maja 2023 roku (sygn. 0112-KDIL2-1.4011.194.2023.2.KP).
Interpretacja ta dotyczyła wniosku podatnika, którego żona została ubezwłasnowolniona całkowicie. Chciał on potwierdzić, czy jako opiekun prawny ubezwłasnowolnionego małżonka może dokonać wspólnego rozliczenia podatkowego. Dyrektor KIS stwierdził, że od chwili uprawomocnienia się orzeczenia sądu w przedmiocie ubezwłasnowolnienia podatnik nie ma prawa do łącznego rozliczenia przychodów swoich i żony w sposób określony w art. 6 ust. 2 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych.
Ubezwłasnowolnienie powoduje rozdzielność majątkową, dlatego nie ma możliwości skorzystania ze wspólnego rozliczenia dochodów. Rozdzielność majątkowa powstaje z mocy prawa w razie ubezwłasnowolnienia lub ogłoszenia upadłości jednego z małżonków. Dlatego ubezwłasnowolnienie żony spowodowało ustanie wspólności majątkowej małżeńskiej. Nie zostaje zatem w takim wypadku spełniony jeden z warunków wspólnego opodatkowania małżonków.
Organ odniósł się również do powołanych przez podatnika przepisów ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, mających uzasadniać jego stanowisko. Dyrektor KIS zaznaczył, że art. 6 ust. 4c ustawy o PIT wskazuje, że od dochodów jednego rodzica lub opiekuna prawnego, podlegającego obowiązkowi podatkowemu, o którym mowa w art. 3 ust. 1, będącego panną, kawalerem, wdową, wdowcem, rozwódką, rozwodnikiem, osobą, w stosunku do której orzeczono separację w rozumieniu odrębnych przepisów, lub osobą, której małżonek został pozbawiony praw rodzicielskich lub odbywa karę pozbawienia wolności, jeżeli ten rodzic lub opiekun w roku podatkowym samotnie wychowuje dzieci:
- małoletnie;
- pełnoletnie, które zgodnie z odrębnymi przepisami otrzymywały zasiłek (dodatek) pielęgnacyjny lub rentę socjalną;
- pełnoletnie do ukończenia 25. roku życia, uczące się w szkołach, o których mowa w przepisach regulujących system oświatowy lub szkolnictwo wyższe, obowiązujących w Rzeczypospolitej Polskiej oraz w innym państwie
- podatek może być określony zgodnie z ust. 4d na wniosek wyrażony w rocznym zeznaniu podatkowym.
Natomiast zgodnie z art. 6 ust. 4d ustawy w przypadku, o którym mowa w ust. 4c, podatek jest określany w podwójnej wysokości podatku obliczonego od połowy dochodów osoby samotnie wychowującej dzieci, z uwzględnieniem art. 7, przy czym do sumy tych dochodów nie wlicza się dochodów (przychodów) opodatkowanych w sposób zryczałtowany na zasadach określonych w niniejszej ustawie.
Powyższe przepisy dają możliwość preferencyjnego rozliczenia się osobie samotnie wychowującej dzieci. To rozwiązanie nie jest skierowane do małżonków, nawet w sytuacji, kiedy jedno z nich jest osobą ubezwłasnowolnioną i niepełnosprawną. Sam fakt otrzymywania przez ubezwłasnowolnioną małżonkę dodatku opiekuńczego oraz utrzymywania jej przez podatnika nie jest wystarczający do przyznania podatnikowi prawa do omawianej preferencji.
