Umowa darowizny, polegająca na darmowym przekazaniu majątku, może nieść za sobą negatywne konsekwencje, gdy jest dokonywana przez dłużnika. Taka darowizna z pokrzywdzeniem wierzycieli stanowi poważne zagrożenie dla ich interesów. W artykule wyjaśniamy, kiedy czynność prawna dłużnika może zostać uznana za bezskuteczną i w jaki sposób wierzyciel ma możliwość dochodzenia swoich roszczeń od osoby obdarowanej.
Kiedy dochodzi do powstania darowizny z pokrzywdzeniem wierzycieli?
Zgodnie z treścią art. 888 i 890 Kodeksu cywilnego (kc) przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego, kosztem swego majątku. Oświadczenie darczyńcy powinno być złożone w formie aktu notarialnego. Jednakże umowa darowizny zawarta bez zachowania tej formy staje się ważna, jeżeli przyrzeczone świadczenie zostało spełnione. Przepisy powyższe nie uchybiają przepisom, które ze względu na przedmiot darowizny wymagają zachowania szczególnej formy dla oświadczeń obu stron. Ustawodawca nie określa wprost, kiedy dochodzi do powstania darowizny, w wyniku której dochodzi do pokrzywdzenia wierzycieli. Taka sytuacja będzie miała miejsce, gdy darczyńca posiada nieuregulowane zobowiązania i wskutek dokonanej darowizny uszczupla swój majątek. Celem takiego działania jest oczywiście zmniejszenie lub całkowite wyeliminowanie odpowiedzialności darczyńcy względem jego wierzycieli. W sytuacji, gdy dojdzie do oddania majątku obdarowanemu, wierzyciele nie mają bowiem z czego zaspokoić swoich roszczeń.
Dłużnicy celowo dokonują darowizn, aby uniknąć odpowiedzialności za niespłacone zobowiązania. W takich przypadkach obdarowanymi zostają najczęściej członkowie najbliższej rodziny darczyńcy lub inne zaufane osoby. Działania, które ewidentnie szkodzą wierzycielom, nie pozostają jednak bez skutku dla zawartej umowy. W przeciwnym razie każdy dłużnik mógłby uwolnić się od odpowiedzialności za pomocą zwykłej darowizny poczynionej na rzecz najbliższej osoby. W praktyce majątek darczyńcy nadal pozostawałby w kręgu rodzinnym, jednak wierzyciele nie mogliby już z niego zaspokoić swoich roszczeń.
Zgodnie z treścią art. 528–530 kc, jeżeli wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną, chociażby osoba ta nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Jeżeli w chwili darowizny dłużnik był niewypłacalny, domniemywa się, że działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. To samo dotyczy wypadku, gdy dłużnik stał się niewypłacalny wskutek dokonania darowizny. Powyższe reguły znajdują zastosowanie odpowiednio w przypadku, gdy dłużnik działał w zamiarze pokrzywdzenia przyszłych wierzycieli. Jeżeli jednak osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową odpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną tylko wtedy, gdy osoba trzecia wiedziała o zamiarze dłużnika. Ważne jest, że nie każda darowizna dokonana przez dłużnika zostanie uznana za pokrzywdzenie wierzycieli. Kluczowe, czy w momencie darowizny dłużnik miał świadomość lub powinien mieć świadomość, że czynność ta doprowadzi do jego niewypłacalności lub znacznego pogorszenia sytuacji finansowej, uniemożliwiającej zaspokojenie wierzycieli.
Przykład 1.
Mariusz posiada kilka nieuregulowanych zobowiązań pieniężnych. W związku z tym, że obawia się, iż jego wierzyciele wkrótce skierują sprawę do sądu i komornika, postanowił darować cały swój majątek siostrze Klaudii. Kobieta została poinformowana o całej sytuacji i obiecała bratu, że zwróci mu cały majątek, gdy tylko zobowiązania Mariusza ulegną przedawnieniu i jego wierzyciele nie będą mogli nic już w tej sprawie zrobić. Czy możemy uznać, że darowizna dokonana pomiędzy Mariuszem a Klaudią nastąpiła z pokrzywdzeniem wierzycieli?
Tak, ponieważ dłużnik celowo wyzbył się majątku, aby żaden z wierzycieli nie miał możliwości zaspokojenia swoich roszczeń finansowych. Ponadto współwinną jest obdarowana, która pomimo wiedzy o całej sytuacji zgodziła się przyjąć taką darowiznę.
Przykład 2.
Paulina dokonała darowizny znacznej części swojego majątku na rzecz dorosłej córki Marty. Po 2 miesiącach od zawarcia umowy dowiedziała się, że musi spłacić zobowiązania, o których istnieniu nie miała w ogóle pojęcia. Roszczenia wierzycieli byłyby zaspokojone w całości, gdyby Paulina nie dokonała wcześniejszej darowizny. Obecnie jednak nie jest to możliwe, ze względu na brak majątku dłużniczki, z którego można byłoby prowadzić skuteczną egzekucję komorniczą. Czy możemy uznać, że darowizna dokonana pomiędzy Pauliną a Martą nastąpiła z pokrzywdzeniem wierzycieli?
Nie, ponieważ Paulina nie miała świadomości, że dokonana darowizna będzie negatywnie oddziaływać na jej wierzycieli. W chwili zawierania umowy z córką nie wiedziała nawet, że istnieją jakiekolwiek długi, które ma obowiązek uregulować. Paulina wyzbyła się co prawda znacznej części swojego majątku i uniemożliwiła w ten sposób egzekucję komorniczą, jednak nie zrobiła tego celowo.
Darowizna z pokrzywdzeniem wierzycieli a jej skutki
Zgodnie z obowiązującymi przepisami, gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć. Czynność prawna dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli wskutek tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności.
Co ważne, jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli uzyskała korzyść majątkową osoba będąca w bliskim z nim stosunku, domniemywa się, że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli korzyść majątkową uzyskał przedsiębiorca pozostający z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych, domniemywa się, że było mu wiadome, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.
Dokonanie darowizny z pokrzywdzeniem wierzycieli, szczególnie na rzecz osób najbliższych, powoduje uznanie umowy za bezskuteczną w stosunku do wierzycieli. Sama darowizna jest co do zasady ważna, jednak nie wywołuje skutków prawnych wobec osoby, której przysługują roszczenia finansowe względem darczyńcy. Innymi słowy, wierzyciel dłużnika będzie mógł zaspokoić się z majątku, który został przekazany obdarowanemu, choćby ten nie zaciągnął żadnego zobowiązania.
Przykład 3.
Anna prowadziła firmę, która popadła w poważne tarapaty finansowe i miała wielu wierzycieli. Tuż przed ogłoszeniem upadłości przelała wszystkie swoje oszczędności (kilkaset tysięcy złotych) na konto swojego partnera w ramach darowizny. Czy doszło do pokrzywdzenia wierzycieli Anny?
Tak, ponieważ Anna wiedziała, że wyzbywając się oszczędności, uniemożliwia zaspokojenie wierzycieli. Z uwagi na bliski stosunek pomiędzy Anną a jej partnerem (domniemanie z art. 527 § 3 kc) domniemywa się, że obdarowany wiedział o działaniu Anny ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Nawet gdyby nie wiedział, zastosowanie miałby art. 528 kc. Wierzyciele mogą żądać zaspokojenia swoich roszczeń z majątku, który został przekazany partnerowi Anny.
Skutkiem dokonania darowizny z pokrzywdzeniem wierzycieli nie jest unieważnienie zawartej umowy. Zobowiązanie pozostaje ważne względem wszystkich osób, które nie są wierzycielami darczyńcy. Obdarowany skutecznie nabył prawo własności przedmiotu darowizny, jednak wierzyciele darczyńcy mogą żądać zaspokojenia swoich roszczeń z takiego majątku. Pomiędzy dłużnikiem a obdarowanym darowizna pozostaje więc ważna. Pamiętajmy jednak, że uznanie za bezskuteczną czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli następuje w drodze powództwa lub zarzutu przeciwko osobie trzeciej, która wskutek tej czynności uzyskała korzyść majątkową. W przypadku, gdy osoba trzecia rozporządziła uzyskaną korzyścią, wierzyciel może wystąpić bezpośrednio przeciwko osobie, na której rzecz rozporządzenie nastąpiło, jeżeli osoba ta wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną albo jeżeli rozporządzenie było nieodpłatne. Osoba trzecia, która uzyskała korzyść majątkową wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli, może zwolnić się od zadośćuczynienia roszczeniu wierzyciela żądającego uznania czynności za bezskuteczną, jeżeli zaspokoi tego wierzyciela albo wskaże mu wystarczające do jego zaspokojenia mienie dłużnika. Uznania czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli za bezskuteczną nie można żądać po upływie 5 lat od daty tej czynności.
Przykład 4.
Aldona dokonała darowizny samochodu i mieszkania na rzecz swojego brata Jerzego. Jak się później okazało, nastąpiło to z pokrzywdzeniem wierzycieli darującej, ponieważ miała ona nieuregulowane zobowiązania finansowe. Wierzyciele kwestionują przejście prawa własności majątku Aldony na jej brata. Czy mogą żądać zaspokojenia swoich roszczeń z majątku Jerzego?
Tak, ale tylko w ograniczeniu do samochodu i mieszkania przekazanego przez Aldonę. Co więcej, muszą złożyć pozew przeciwko Jerzemu przed upływem 5 lat od dnia dokonania darowizny.
Niezłożenie pozwu o uznanie darowizny za bezskuteczną względem wierzyciela lub zrobienie tego po terminie przedawnienia powoduje, że wierzyciele darczyńcy tracą możliwość zaspokojenia swoich roszczeń z majątku, który otrzymał obdarowany. Uznanie bezskuteczności dokonanej darowizny względem wierzycieli nie następuje bowiem z mocy samego prawa, lecz wymaga podjęcia odpowiednich działań procesowych przez zainteresowanych wierzycieli.
Podsumowanie
Darowizna, choć jest wyrazem hojności, może stać się problematyczna, gdy prowadzi do pokrzywdzenia wierzycieli darczyńcy. Polskie prawo, a w szczególności przepisy Kodeksu cywilnego dotyczące skargi pauliańskiej, dają wierzycielom skuteczne narzędzia do ochrony ich interesów. W przypadku darowizn sytuacja wierzyciela jest znacznie ułatwiona, ponieważ nie musi on udowadniać złej wiary obdarowanego. Wierzyciel musi jednak pamiętać o złożeniu pozwu przeciwko obdarowanemu w ustawowym terminie 5 lat od chwili dokonania darowizny. Tylko w ten sposób będzie mógł zaspokoić swoje roszczenia z majątku, który otrzymał obdarowany.
