Prawo odstąpienia od umowy zawartej na odległość lub poza lokalem przedsiębiorstwa bez podawania przyczyny jest jednym ze środków ochrony konsumenta, będący skutkiem implementacji do polskiego porządku prawnego norm prawa unijnego. Jest to wyjątek od ogólnej reguły - o fundamentalnym dla prawa cywilnego znaczeniu - że umów należy dotrzymywać. Wiąże się to z tym, że konsument, jako słabsza strona kontraktu, powinien mieć odpowiedni czas na zastanowienie się, czy rzeczywiście potrzebuje zamawianego towaru lub usługi.
Jego decyzja powinna być podjęta w pełni swobodnie, w warunkach pełnego poinformowania. W ustawie o prawach konsumenta zmodyfikowane zostały zasady regulujące prawo odstąpienia od umowy, regulowane wcześniej przez ustawę o ochronie niektórych praw konsumentów oraz odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny. Niniejsze opracowanie zawiera przegląd najważniejszych zmian, jakie wprowadziła nowa ustawa o prawach konsumenta w tym zakresie.
Prawo odstąpienia od umowy - kiedy konsument może z niego skorzystać?
Konsument, który chce wykorzystać prawo odstąpienia od umowy zawieranej przez internet nie musi w żaden sposób usprawiedliwiać swojego zachowania. Jest to uprawnienie o charakterze bezwzględnym i przedsiębiorca nie może uzależnić skuteczności tego oświadczenia od podania przez konsumenta motywów jego postępowania. Na skuteczność odstąpienia nie wpływa sposób, w jaki towar trafił do konsumenta. Niezależnie więc od tego, czy dostawa została dokonana przez kuriera, czy konsument odbierał zmówiony towar przez internet osobiście (w ten sposób konsumenci często dokonują zakupów w sklepach internetowych mających swoje placówki w większości galerii handlowych - oszczędzają w ten sposób na kosztach przesyłki) prawo odstąpienia od umowy dalej jest skuteczne, ponieważ umowa została zawarta na odległość.
Do skuteczności złożonego oświadczenia nie jest wymagana zgoda drugiej strony transakcji. Po skorzystaniu z prawa odstąpienia umowę uważa się za niezawartą. Uprawnienie to może być stosowane także wtedy, gdy to konsument jest stroną bardziej zaangażowaną w proces zawierania umowy. Ustawa stanowi, że jeżeli konsument złożył oświadczenie o odstąpieniu od umowy zanim przedsiębiorca przyjął jego ofertę, oferta przestaje wiązać (art. 31 ust. 2 ustawy o prawach konsumenta). Zatem jeśli to konsument składa ofertę, może się z niej wycofać zanim przedsiębiorca złoży oświadczenie o jej przyjęciu. Ustawodawca stosuje tu dziwną konstrukcję – odstąpienie od umowy, która tak naprawdę nie została jeszcze zawarta. Należy pamiętać także, że w przypadku umów zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa, z uprawnienia do odstąpienia od umowy można skorzystać, jeżeli kwota, jaką ma zapłacić konsument przekracza 50 zł. To ograniczenie nie ma zastosowania do umów zawieranych na odległość.
Termin na odstąpienie od umowy
Konsument ma 14 dni na skorzystanie z prawa odstąpienia. Do zachowania tego terminu wystarczy wysłanie w tym okresie oświadczenia o odstąpieniu. Zwrot "wysłanie oświadczenia" ma podkreślać fakt, że o dotrzymaniu terminu decyduje wysłanie go przez kupującego, nie zaś data wpływu do sprzedawcy.
W przypadku niepoinformowania o prawie odstąpienia od umowy, okres ten z mocy prawa wydłuża się do 12 miesięcy, które z kolei liczy się od upływu terminu bazowego (14 dni). Przedsiębiorca może jednak naprawić swój błąd. Jeśli się zorientuje, że nie poinformował swojego klienta o prawie do odstąpienia od umowy przed upływem 12-miesięcznego okresu to termin do wykonania prawaodstąpienia minie w ciągu 14 dni od dnia udzielenie konsumentowi poprawnej informacji.
Jak obliczyć termin odstąpienia?
Ustawodawca uzależnia początek biegu od rodzaju zawartej umowy. Gdy mamy do czynienia z umową sprzedaży, będzie on liczony od objęcia rzeczy w posiadanie przez konsumenta lub wskazaną przez niego osobę trzecią inną niż przewoźnik. Z kolei w przypadku umowy sprzedaży rzeczy dostarczanych partiami od objęcia w posiadanie ostatniej rzeczy. Jeżeli zaś umowa sprzedaży polega na regularnym dostarczaniu rzeczy przez czas oznaczony - od objęcia w posiadanie pierwszej z rzeczy. Nie wyklucza to uprawnienia konsumenta do odstąpienia od umowy jeszcze zanim obejmie rzecz w posiadanie.
Dla pozostałych umów (głównie umów o świadczenie usług) miarodajny będzie moment zawarcia umowy. Przy liczeniu terminu trzeba mieć na uwadze art. 111 § 2 kodeksu cywilnego, który stanowi, że jeżeli początkiem terminu oznaczonego w dniach jest pewne zdarzenie, nie uwzględnia się przy obliczaniu terminu dnia, w którym to zdarzenie nastąpiło. Więc bieg terminu rozpocznie się nie z momentem otrzymania towaru przez konsumenta, ale dnia następnego.
Forma skorzystania z prawa odstąpienia od umowy
Dopuszczalne jest złożenie tego oświadczenia w dowolnej formie, w tym ustnej, lecz ze względów dowodowych korzystniejsza dla konsumenta jest forma pisemna. Ustawodawca ułatwił tutaj konsumentom sprawę i opracował wzór odstąpienia, który stanowi załącznik nr 2 do ustawy o prawach konsumenta. Przedsiębiorca zobowiązany jest pouczyć konsumenta o sposobie i terminie skorzystania przez konsumenta ze swego uprawnienia, a także o wzorze formularza odstąpienia. Jeżeli przedsiębiorca zapewnia możliwość złożenia oświadczenia o odstąpieniu od umowy drogą elektroniczną, konsument może złożyć oświadczenie o odstąpieniu także poprzez stronę internetową przedsiębiorcy. W takim wypadku przedsiębiorca zobowiązany jest niezwłocznie potwierdzić otrzymanie oświadczenia o odstąpieniu od umowy na trwałym nośniku.
Obowiązki przedsiębiorcy związane z odstąpieniem konsumenta od umowy
Zgodnie z art. 32 ust. 1 ustawy o prawach konsumenta przedsiębiorca ma obowiązek niezwłocznie, nie później niż w terminie 14 dni od dnia otrzymania oświadczenia konsumenta o odstąpieniu od umowy, zwrócić konsumentowi wszystkie dokonane przez niego płatności, w tym koszty dostarczenia rzeczy. Zwrot wszelkich dokonanych przez konsumenta płatności będzie najważniejszym obowiązkiem związanym z tym, że konsument wykorzystał prawo odstąpienia od umowy. Podmiot profesjonalny powinien tego dokonać bez zbędnej zwłoki, nie później jednak niż z upływem 14 dni. Termin ten ma charakter maksymalny i nie może być przez przedsiębiorcę wydłużany.
Inne postanowienia umowne, mniej korzystne dla konsumenta w tej materii będę nieważne, w miejsce będą stosowane przepisy ustawy. Kwota jaką uiścił konsument przy zawieraniu umowy musi być zwrócona w całości, nie można dokonywać z niej jakichkolwiek potrąceń, np. potrącenie kosztów przelewu. Tym bardziej nie jest dopuszczalne pobieranie żadnych opłat manipulacyjnych, które miałyby stanowić dla konsumenta swego rodzaju karę za niedotrzymanie umowy.
Co więcej, konsumenckie prawo odstąpienia od umowy gwarantuje, że przedsiębiorca powinien zwrócić nie tylko świadczenie główne, ale także koszt dostarczenia towaru do konsumenta. Obowiązek ten jednak jest ograniczony do najtańszych zwykłych sposobów dostarczenia oferowanych przez przedsiębiorcę. Jeżeli konsument wybrał inny niż najtańszy sposób dostarczenia, będzie musiał sam ponieść konsekwencje finansowe różnicy między droższą wybraną przez siebie formą przesyłki, a najtańszą, stosowaną zwykle przez przedsiębiorcę. Dlatego profesjonalista, aby zapobiec ewentualnym nieporozumieniom powinien umieścić na swojej stronie internetowej jaki oferuje najtańszy zwykły sposobów dostarczenia.
Obowiązek pokrycia kosztów zwrotu towaru, co do zasady obciążą konsumenta. Zwrot środków powinien nastąpić tym samym sposobem, jakiego użył wcześniej konsument, czyli jeśli konsument dokonał płatności w drodze przelewu bankowego to także w ten sposób przedsiębiorca powinien zwrócić stosowną kwotę. Chyba, że konsument zgodzi się na dokonanie zwrotu zapłaconej ceny inną drogą, nie może to jednak generować dla niego dodatkowych kosztów. W ust. 2 cytowanego wyżej artykułu jest mowa o kolejności świadczeń stron. Przedsiębiorca może wstrzymać się ze zwrotem płatności do czasu otrzymania rzeczy z powrotem, bądź do momentu dostarczenia konsumenta dowodu jej odesłania (np. potwierdzenie nadania przesyłki na poczcie), chyba że sam zobowiązał się odbioru rzeczy od konsumenta (np. wysyłając po nią kuriera).
Prawo odstąpienia od umowy a zmniejszenie wartości rzeczy
Z perspektywy przedsiębiorcy dużą zmianą jest przyjęcie zasady ponoszenia odpowiedzialności przez konsumenta za zmniejszenie wartości rzeczy związane z korzystaniem z niej w sposób wykraczający poza konieczny do stwierdzenia charakteru, cech i funkcjonowania rzeczy, a więc zmniejszenie jej wartości. Odpowiedzialność ta będzie wykluczona w sytuacji, gdy przedsiębiorca nie poinformuje konsumenta o tym, ze posiada prawo odstąpienia od umowy. Ustawodawca wychodzi z założenia, że w okresie 14-dniowego terminu na odstąpienie od umowy konsument powinien liczyć się z możliwością zwrotu towaru, nie eksploatując go za bardzo, sprawdzając jego właściwości, tak jakby to robił w sklepie stacjonarnym. Jeżeli konsument od razu w pełnym zakresie będzie korzystał z zamówionej rzeczy, to w przypadku odstąpienia będzie zobligowany do zwrotu różnicy w wartości rzeczy, jaka wyniknęła z jej użytkowania.
Przypadki wykluczające prawo odstąpenia od umowy
Prawoodstąpienia od umowy zawieranej na odległość i poza lokalem przedsiębiorstwa nie ma charakteru absolutnego, ustawa o prawach konsumenta w art. 38 przewiduje szereg wyjątków. Konsumentowi nie przysługuje to uprawnienie w sytuacji m.in. szybkiego dezaktualizowania się przedmiotu świadczenia, kiedy zwrócony towar nie miałby dla przedsiębiorcy już żadnej wartości, tak będzie np. w umowach o dostarczanie konsumentowi gazet, periodyków lub czasopism, z wyjątkiem umowy o prenumeratę. Z podobnych względów wyłączono prawoodstąpienia od umowy, kiedy przedmiotem świadczenia jest rzecz ulegająca szybkiemu zepsuciu lub mająca krótki termin przydatności do użycia.
Dla przedsiębiorcy nie będzie też mieć znaczenia zwrot rzeczy w której przedmiotem świadczenia jest rzecz nieprefabrykowana, wyprodukowana według specyfikacji konsumenta lub służąca zaspokojeniu jego zindywidualizowanych potrzeb. Konsument nie może odstąpić od umowy, w której przedmiotem świadczenia są nagrania dźwiękowe lub wizualne albo programy komputerowe dostarczane w zapieczętowanym opakowaniu, jeżeli opakowanie zostało otwarte po dostarczeniu lub, w której przedmiotem świadczenia jest rzecz dostarczana w zapieczętowanym opakowaniu, której po otwarciu opakowania nie można zwrócić ze względu na ochronę zdrowia lub ze względów higienicznych, jeżeli opakowanie zostało otwarte po dostarczeniu. W obu przypadkach wyłączenie prawa odstąpienia jest w pełni uzasadnione, zwłaszcza jeśli chodzi o różnego rodzaju programy komputerowe, która można obecnie w szybkim tempie kopiować, bez zostawienie jakiegokolwiek śladu na oryginalnym nośniku.
Odstąpienie od umowy nie jest możliwe, jeśli chodzi o sytuacje losowe, których przedsiębiorca w żadnej mierze nie może przewidzieć, w których cena lub wynagrodzenie zależy od wahań na rynku finansowym, nad którymi przedsiębiorca nie sprawuje kontroli, i które mogą wystąpić przed upływem terminu do odstąpienia od umów. Prawo odstąpienia jest wyłączone także w przypadku umów zawartych, na popularnych wśród konsumentów portalach aukcyjnych, np. Allegro (aukcja publiczna).
Prawo odstąpienia od umowy - podsumowanie
Umowy zawierane przez internet wiążą się z pewnym ryzykiem dla konsumenta, który nie może zapoznać się z funkcjonowaniem produktu przed jego zakupem. Stąd pojawiła się idea ochrony konsumenta, jako podmiotu który nie dysponuje dostateczną ilością informacji. W związku z faktem, że w przeciągu ostatniej dekady sprzedaż internetowa i usługi świadczone przez internet znacznie się upowszechniły pojawiła się potrzeba wzmocnienia ochrony konsumenta. Nowa ustawa nie tylko wydłuża termin odstąpienia od umowy, ale jednocześnie poszerza ilość form w jakiej konsument może takie oświadczenie złożyć. Poszerzenie uprawnia konsumenta wiążę się jednocześnie z rozszerzeniem zakresu obowiązków, jakie będzie musiał spełnić profesjonalista.
