Korupcja gospodarcza – czym objawia się korupcja w sektorze prywatnym?

Każdy z nas wie, czym jest korupcja. Nawet jeżeli ktoś nie jest w stanie podać jej definicji, to potrafiłby podać jej przykłady. Zazwyczaj korupcja kojarzy nam się z politykami, którzy za odpowiednią sumę pieniędzy „przepchną” daną ustawę, urzędnikami, którzy za korzyść majątkową wydadzą potrzebne pozwolenie, czy też lekarzami, którzy za prezent podarowany „pod stołem” skierują pacjenta na zabieg w przyśpieszonym terminie. Wszystkie podane przypadki są przykładami korupcji publicznej, kiedy funkcjonariusz publiczny nadużywa swojego stanowiska w zamian za odpowiednie korzyści majątkowe. Jednakże istnieje też takie zjawisko jak korupcja w sektorze prywatnym, tzw. korupcja gospodarcza. Z punktu widzenia sytuacji gospodarczej kraju jest ona tak samo niebezpieczna i niepożądana jak łapownictwo publiczne. Czym właściwie jest korupcja gospodarcza? Czym się objawia? Co za nią grozi? Na te pytania odpowiemy w niniejszym artykule. 

Występujące w sektorze prywatnym zjawisko korupcji to tak zwana korupcja gospodarcza lub też korupcja biznesowa. Mimo że jest ona trudniejsza do zdefiniowania, interpretacji czy wreszcie do wykrycia, łapówkarstwo w biznesie jest przestępstwem i może prowadzić do skazania sprawców na karę pozbawienia wolności nawet do 8 lat. Czyn ten reguluje art. 296a Ustawy Kodeks karny (dalej jako kk). Ukarany może zostać każdy, kto pełni funkcję kierowniczą w firmie lub pozostaje z nią w stosunku pracy, umowy zlecenia lub umowy o dzieło. 

Czym jest korupcja gospodarcza?

Korupcja gospodarcza w art. 296a kk została określona jako przestępstwo łapownictwa menedżerskiego. Jest to szczególny rodzaj przestępstwa opisanego w art. 228 i 229 kk, przy czym przestępstwo to, w przeciwieństwie do wspomnianych artykułów, odnosi się jedynie do prywatnego sektora gospodarczego. Łapownictwo menedżerskie możemy podzielić na bierne i czynne. 

Zgodnie z orzecznictwem i doktryną, dobrami chronionymi przez omawiany przepis jest zasada uczciwości obrotu gospodarczego, w tym szczególnie zasada uczciwej konkurencji, interesy gospodarcze przedsiębiorstw prywatnych oraz nabywców towarów i usług oferowanych przez to przedsiębiorstwo. Tym samym przepis ten chroni zarówno abstrakcyjne ogólne dobra związane z obrotem gospodarczym, jak i indywidualne i jednostkowe interesy uczestników obrotu gospodarczego. 

Kto może odpowiadać za czyn korupcji gospodarczej?

Krąg osób, które mogą odpowiadać za przestępstwo stypizowane w art. 296a kk, jest dość szeroki, gdyż odpowiadać może każdy, kto pełni funkcję kierowniczą w jednostce organizacyjnej wykonującej działalność gospodarczą lub pozostaje z nią w stosunku pracy, umowy zlecenia lub umowy o dzieło.

Krąg osób mogących ponieść odpowiedzialność stanowi więc kadra kierownicza oraz pracownicza jednostki organizacyjnej wykonującej działalność gospodarczą. Jednak czym właściwie jest wspomniana jednostka organizacyjna? Za jednostkę należy uznać każde przedsiębiorstwo prowadzące działalność gospodarczą. Pojęcie działalności gospodarczej natomiast zostało zdefiniowane w art. 3 Ustawy Prawo przedsiębiorców. Zgodnie z tym przepisem działalnością gospodarczą jest zorganizowana działalność zarobkowa, wykonywana we własnym imieniu i w sposób ciągły. Przy czym jednostki organizacyjnej wykonującej działalność gospodarczą nie można utożsamiać z pojęciem przedsiębiorstwa. Krąg podmiotowy art. 296a kk jest szerszy i odnosić się może do jakiejkolwiek zorganizowanej struktury prowadzącej działalność gospodarczą. 

Jednostkami organizacyjnymi mogą być także jednostki, których właścicielami lub udziałowcami są Skarb Państwa bądź jednostki samorządu terytorialnego. Jednak, aby można je było uznać za jednostki w rozumieniu Kodeksu karnego, nie mogą one prowadzić wyłącznie działalności o charakterze władczym, muszą również prowadzić działalność gospodarczą. 

Grupą podmiotową przestępstwa łapownictwa są osoby, które pełnią funkcję kierowniczą w jednostce organizacyjnej lub są w tej jednostce zatrudnione na podstawie umowy o pracę, umowy zlecenia lub umowy o dzieło. Zakres podmiotowy dotyczy więc wszystkich pracowników danej jednostki oraz wszystkich osób, które z daną jednostką współpracują. Obecnie dosyć spore trudności interpretacyjne budzi zatrudnienie na umowę agencyjną. Jeżeli umowa ta została pominięta w opisie przestępstwa, zdawać by się mogło, że z kręgu podmiotowego osoby pracujące na podstawie tego rodzaju umowy zostały wyłączone. Analogicznie podchodzi się także do innych umów cywilnoprawnych – w doktrynie podnoszone są głosy, że jeżeli umowa agencyjna nie podpada pod art. 296a kk, to to samo powinno się stać również z m.in. umową o roboty budowlane, umowę spedycji czy umowę przechowania. Tutaj jednak orzecznictwo poszło w odwrotnym kierunku. Sąd Najwyższy uznał, że w przypadku umów nazwanych, opisanych w Ustawie Kodeks cywilny (dalej jako kc) oraz tzw. umów nienazwanych zasadnicze znaczenie będzie miał fakt realizacji przez świadczeniodawcę elementów istotnych umowy zlecenia bądź umowy o dzieło. Tak więc najistotniejsze znaczenie będzie mieć kwestia treści umowy, a nie jej nazwy. 

Funkcja kierownicza jednostki odnosi się do zarządzania określonym pionem przedsiębiorstwa. Może być pełniona na podstawie stosunku pracy, umowy cywilnoprawnej, decyzji administracyjnej, a nawet orzeczenia sądu (np. syndyk). Należy przy tym pamiętać, że pełnomocnik czy też prokurent podejmujący czynności w imieniu podmiotu kierowniczego nie podlega pod normę art. 296a kk – pełnomocnicy mimo składania oświadczeń woli pełnią jedynie funkcję reprezentacyjną, nie posiadają cech kierowniczych. Funkcji kierowniczej nie można stawiać więc na równi z reprezentacyjną podmiotu na zewnątrz. Kierownictwo jest uprawnieniem o charakterze wewnętrznym – chodzi tu o kierowanie określonym pionem przedsiębiorstwa lub zespołem ludzi, które może być połączone z prawem do reprezentacji. Funkcję tę mogą więc sprawować dyrektorzy, prezesi, członkowie zarządu, główni księgowi, kierownicy działów oraz likwidatorzy czy syndyk.

Jaki jest charakter przestępstwa korupcji gospodarczej?

Aby można było mówić o przestępstwie łapownictwa menedżerskiego, działania korupcyjne muszą mieć charakter umyślny. Mogą przy tym zostać popełnione w zamiarze bezpośrednim lub ewentualnym. Jeżeli chcemy mówić o korupcji biernej, jej sprawca musi swoją świadomością obejmować fakt przyjęcia korzyści lub jej obietnicy, dodatkowo świadomość ta musi obejmować relację wzajemności i w końcu fakt nadużycia swoich uprawnień przez sprawcę musi pociągać za sobą wyrządzenie szkody przedsiębiorstwu lub innemu podmiotowi zewnętrznemu. W przypadku korupcji czynnej szczególne znaczenie ma świadomość sprawcy co do pozycji zawodowej korumpowanego oraz jego wpływu na mechanizmy jednostki organizacyjnej. 

Jakie zachowanie należy uznać za czyn przestępny?

Zgodnie z omawianym przepisem zachowaniem przestępnym jest przyjmowanie korzyści majątkowej lub osobistej albo jej obietnicy. Przyjęcie tej korzyści ma natomiast nastąpić w zamian za nadużycie udzielonych uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na przyjmującym obowiązku. Dodatkowo działanie to może (nie musi) wyrządzić danej jednostce szkodę majątkową albo może stanowić czyn nieuczciwej konkurencji lub niedopuszczalną czynność preferencyjną na rzecz nabywcy lub odbiorcy towaru, usługi bądź świadczenia. Tak więc nie każde zachowanie związane z przekazaniem jakiejś sumy pieniędzy czy prezentu będzie korupcją. Za łapownictwo na pewno nie można uznać przyjęcia drobnego upominku podarowanego przez kontrahenta z wdzięczności, nie zaś w zamian za wykonanie czy przyśpieszenie danej czynności w ramach nadużycia swoich uprawnień. 

Warto podkreślić, że odpowiedzialność karna nie jest uzależniona od podjęcia konkretnych działań, do których zobowiązał się sprawca. Przestępstwo zostanie popełnione również w sytuacji, gdy sprawca zobowiązał się do wskazanych działań, mimo że ich nie podjął. Z kolei korzyści za wspomniane nadużycia sprawcy mogą być przyjęte zarówno przed, jak i po realizacji czynności przestępnej.

Aby doszło do przestępstwa, zachowania sprawcy nie muszą powodować szkody w majątku danej jednostki. Wynika to z faktu, że przestępstwem korupcji będzie także takie zachowanie, które – mimo że przyniosło korzyści przedsiębiorstwu – uderzyło w zasadę uczciwości konkurencji.

Pojęcie korzyści majątkowej i osobistej

Istotne ze względu na rodzaj i wysokość kary za czyn korupcyjny jest pojęcie korzyści, jaką sprawca otrzymał lub miał otrzymać w zamian za nadużycie swoich kompetencji zawodowych. 

Korzyść majątkowa to każde przysporzenie majątkowe mogące polegać na zwiększeniu aktywów bądź zmniejszeniu pasywów. Korzyść majątkowa musi przy tym mieć wymierną wartość ekonomiczną. Może więc to być rzecz o określonej wartości, świadczenie lub prawo majątkowe. Z kolei korzyścią osobistą będzie każde przysporzenie, dodanie określonych wartości lub odjęcie określonych niedogodności o charakterze niemajątkowym. Korzyść ta musi przy tym mieć charakter niegodziwy i bezprawny. Zachowaniem takim nie będzie czynność o charakterze grzecznościowym, np. obiecanie pomocy przy zorganizowaniu balu charytatywnego. Uznać więc należy, że o tym, czy mamy do czynienia z korzyścią majątkową czy też osobistą, decyduje to, czy dana korzyść ma wartość ekonomiczną i czy da się ją przeliczyć na pieniądze.

Co grozi za korupcję w biznesie?

Co do zasady korupcja gospodarcza zagrożona jest karą pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat. W przypadku natomiast, gdy szkoda jednostki organizacyjnej jest znaczna (np. w wyniku nieuczciwego działania swojego dyrektora przedsiębiorstwo straciło 200 tys. zł), kara może sięgnąć nawet do 8 lat więzienia – jest to tzw. typ kwalifikowany przestępstwa.

Przepis art. 296a § 3 kk przewiduje również tzw. wypadki mniejszej wagi, w których przypadku kara zostaje wydana w łagodniejszej formie. Ustawa nie definiuje pojęcia „wypadek mniejszej wagi”, jednakże należy uznać, że chodzi tu o zachowania bardziej błahe, o  niewielkiej (nie chodzi tu o znikomą) społecznej szkodliwości. 

Dosyć specyficznym wyjątkiem w omawianym przepisie jest § 5, zgodnie z którym nie podlega karze osoba, która wręczyła bądź też obiecała wręczyć łapówkę, a druga strona tę łapówkę lub propozycję przyjęła, a następnie zawiadomiła o tym fakcie policję lub prokuraturę i ujawniła wszystkie istotne okoliczności przestępstwa, zanim wskazane organy się o tym dowiedziały. Należy przy tym pamiętać, że wyjątek ten stosuje się wyłącznie wobec sprawcy, który wręczył lub obiecał wręczyć łapówkę. Osoba, która takiej łapówki zażądała lub łapówkę tę przyjęła, zawsze będzie podlegała karze.

Korupcja gospodarcza – podsumowanie

Korupcja nie jest jedynie zjawiskiem, jakie możemy zaobserwować w sektorze publicznym. Również w sektorze prywatnym możemy spotkać się z zachowaniami, które określić należy łapownictwem gospodarczym czy też biznesowym. Co więcej, korupcja gospodarcza może być tak samo niebezpieczna jak ta publiczna, a sankcje na równi wysokie.

Aby jednak można było mówić o korupcji biznesowej, czynności zabronionej muszą podjąć się określone w przepisie art. 296a kk podmioty – kierownictwo firmy bądź jej pracownicy zatrudnieni na podstawie umowy o pracę, zlecenie lub umowy o dzieło. Co więcej, działanie to musi być umyślne i charakteryzować się wysoką szkodliwością społeczną – przy czym nie musi doprowadzić do powstania szkody w majątku jednostki gospodarczej. Istotny jest również fakt, że odpowiedzialności nie poniesie sprawca, który po wręczeniu łapówki lub złożeniu obietnicy jej wydania o przestępstwie powiadomi organy ścigania. Jednakże sprawca, który łapówki zażąda lub przyjmie obietnicę jej zapłacenia, w każdej sytuacji będzie podlegał karze.