W życiu codziennym dochodzi do sytuacji, w których niezbędne jest zadbanie o interesy innych osób. Niekiedy prowadzenie cudzych spraw wymaga podjęcia niezwłocznych działań, nawet mimo braku odpowiedniego umocowania. Owo postępowanie zostało uregulowane w Kodeksie cywilnym (dalej: k.c.) w księdze trzeciej w tytule XXII prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (art. 752-757 k.c.).
Charakterystyka instytucji
Zgodnie z obowiązującymi przepisami ten, kto bez zlecenia prowadzi cudzą sprawę (tzw. negotiorium gestor), powinien działać z korzyścią osoby (dominus negotii), której sprawę prowadzi i zgodnie z tej osoby prawdopodobną wolą, a przy tym działaniu obowiązany jest zachowywać należytą staranność.
Prowadzenie cudzych spraw należy rozumieć dość szeroko, tzn. zarówno jako działania faktyczne, jak i dokonywanie czynności prawnych np. zawieranie umów.
Z kolei przesłanka braku zlecenia oznacza, że osoba działa na rzecz albo w imieniu innej osoby, mimo braku takiego obowiązku, bez pełnomocnictwa, a także ze świadomym przekroczeniem zakresu swojego umocowania.
Omawiana instytucja ma na celu pogodzenie dwóch postaw: normy, że żaden podmiot nie powinien ingerować w sferę cudzych interesów bez uprzedniej zgody zainteresowanego oraz wspaniałomyślnej postawy wobec osób, które z powodów altruistycznych dbają o interesy innych.
Należy podkreślić, że Kodeks cywilny wymaga, by osoba, której sprawę się prowadzi, otrzymała korzyść. Ta zaś musi być wymierna i realnie osiągnięta. Zatem liczy się nie tyle intencja lub przewidywanie, co rezultat samego działania.
“Art. 752 kc nie stwarza podstaw do traktowania korzyści wyłącznie w kategorii zysku, lecz nakazuje rozważyć sytuację osoby zastępowanej z punktu widzenia szeroko pojętego jej interesu wyrażającego się nie tylko w kategoriach majątkowych” (Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 17 marca 2004 r., sygn. akt II CK 71/2003).
Zawiadomienie osoby zainteresowanej
Osoba, która podejmuje prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, powinna o podjęciu czynności w pierwszej kolejności zawiadomić tego, kogo interes dotyczy. W zależności od okoliczności podmiot bez umocowania powinien prowadzić sprawę do czasu, gdy osoba, na rzecz której działa, sama będzie mogła podjąć działania. Drugi wariant zakłada przerwanie działań i oczekiwanie na polecenie od osoby “zastępowanej”.
Złożenie rachunku
Kolejnym krokiem jest złożenie rachunku (spisu) oraz wydanie wszystkiego, co przy prowadzeniu sprawy uzyskał prowadzący dla osoby, której sprawę prowadzi.
W praktyce taki rachunek powinien być podzielony na:
- część opisową o dokonanych czynnościach oraz
- część finansową (korzyści, wydatki, nakłady).
Warto do rachunku załączyć wszelkie dokumenty, np. umowy, rachunki, faktury, pokwitowania, które uwiarygodnią sporządzony spis.
Przedstawienie rachunku powinno zostać dokonane bez zbędnej zwłoki po zakończeniu prowadzenia cudzej sprawy. Wcześniejsze złożenie jest możliwe, gdy osoba zainteresowana wyrazi swój sprzeciw co do dalszego prowadzenia sprawy.
Zwrot wydatków
Prowadzący sprawę, który działał zgodnie ze swoimi obowiązkami, może żądać zwrotu uzasadnionych wydatków i nakładów wraz z ustawowymi odsetkami oraz zwolnienia od zobowiązań, które zaciągnął przy prowadzeniu sprawy.
Żądanie zwrotu pieniędzy może dotyczyć jedynie uzasadnionych wydatków, czyli takich, które docelowo miały posłużyć należytemu wykonaniu czynności.
Odpowiedzialność za szkodę
Zgodnie z art. 754 k.c.: “kto prowadzi cudzą sprawę wbrew wiadomej mu woli osoby, których interesy prowadzi, nie może żądać zwrotu poniesionych wydatków i odpowiedzialny jest za szkodę, chyba że wola tej osoby sprzeciwia się ustawie lub zasadom współżycia społecznego”.
Z kolei, gdy prowadzący sprawę dokonał zmian w mieniu osoby, której sprawę prowadzi, bez wyraźnej potrzeby lub korzyści tej osoby albo wbrew wiadomej mu jej woli, jest zobowiązany do przywrócenia stanu poprzedniego, a gdyby to nie było możliwe, musi naprawić szkodę.
W praktyce nakłady można zabrać z powrotem, chyba że przyczyni się to do uszkodzenia rzeczy.
Zmiany w mieniu dokonane przez prowadzącego muszą być uzasadnione wyraźną potrzebą oraz są dopuszczalne, o ile mogą być uzasadnione wyraźną korzyścią osoby zainteresowanej.
Ponadto z wyroku Sądu Najwyższego z dnia 11 lipca 1968 r. sygn. akt II CR 266/68 możemy się dowiedzieć: “(...) Dokonując zmian w cudzym mieniu, nawet obiektywnie korzystnych, lecz nieodpowiadających rozsądnej ocenie właściciela, negotiorum gestor bierze na siebie ryzyko, że nikt mu nie zwróci poniesionych wydatków”.
Potwierdzenie prowadzenia spraw
W momencie, gdy osoba, której sprawa jest prowadzona, dokona potwierdzenia (akceptacji) przeprowadzonych czynności, to na mocy art. 756 k.c. nadany zostaje prowadzonym sprawom reżim przewidziany dla umowy zlecenia.
Należy pamiętać, że potwierdzenie ma charakter fakultatywny i zależy od woli osoby, której sprawa jest prowadzona. Z kolei prowadzący sprawę nie może wymuszać takiej akceptacji.
W praktyce, jeżeli prowadzenie cudzych spraw nabierze charakteru zlecenia, prowadzący je ma prawo do wynagrodzenia, które odpowiada części wykonanej pracy. W doktrynie utarł się pogląd, że osoba wydająca potwierdzenie może wyłączyć kwestię wynagrodzenia w swoim potwierdzeniu.
