Jeżeli małżonkowie nie ustanowią inaczej, z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między nimi ustawowa majątkowa wspólność małżeńska. Od tego momentu do majątku wspólnego zaliczają się wszelkie przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności przez obojga małżonków lub przez jednego z nich. Jak jednak wiadomo, nie wszystkie małżeństwa przechodzą próbę czasu i niekiedy dochodzi do separacji czy rozwodów. W takich sytuacjach ustaje owa wspólność, a majątek małżonków należy podzielić między nich. Podział majątku może mieć miejsce także w przypadku umownego ustanowienia rozdzielności majątkowej w trakcie trwania małżeństwa, jednakże wtedy zazwyczaj strony są ze sobą zgodne i same ustalają zasady podziału. Co jednak gdy konflikt powstały między małżonkami nie pozwala im się ze sobą porozumieć? W takim wypadku należy zwrócić się do sądu o rozliczenie małżonków. W sprawach w przedmiocie podziału majątku małżonkowie mogą dochodzić nie tylko podziału wspólnie zgromadzonego dobytku. Każde z nich ma również prawo wymagać, aby sąd dokonał także stosownych rozliczeń na jego rzecz w zakresie poczynionych przez niego nakładów, jeżeli przyczynił się do wzrostu wartości majątku osobistego drugiego małżonka. Jak wygląda rozliczenie po ustaniu wspólności majątkowej małżonków z tytułu wydatków i nakładów? O tym poniżej.
Wspólność małżeńska a zasada równych udziałów
Ustrój małżeńskiej wspólności majątkowej ma charakter współwłasności łącznej. Jest to tzw. wspólność bezudziałowa. Oznacza to, że żadne z małżonków nie posiada części ułamkowej czy procentowej dobytku. Wszystko, co wchodzi do majątku rodziny, jest w całości wspólne. Do majątku wspólnego zalicza się w szczególności:
- pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody działalności gospodarczej każdego z małżonków;
- dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków.
Z chwilą ustania wspólności ustawowej, wspólność ta ulega przekształceniu. Do czasu podziału dobytku w dalszym ciągu małżonkowie mają wspólne prawa do każdego składnika majątku, jednakże teraz jest to współwłasność w częściach ułamkowych. Każde z małżonków posiada równe udziały w majątku wspólnym i to niezależnie od tego, w jakim stopniu każde z nich przyczyniło się do jego powstania.
Mimo zasady równości, na mocy art. 43 § 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (dalej jako kro) każde z małżonków ma prawo żądać, aby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każde z nich przyczyniło się do powstania tego majątku. Może on tego żądać również w razie śmierci drugiego z małżonków, kierując roszczenie przeciwko jego spadkobiercom. W przypadku odwrotnym, spadkobiercy zmarłego małżonka mogą żądać takiego ustalenia wyłącznie, gdy spadkodawca za życia wytoczył powództwo o unieważnienie małżeństwa lub o rozwód, bądź wystąpił o orzeczenie separacji.
Ustalenie nierównych udziałów w majątku będzie uzasadnione wyłącznie w wypadku ziszczenia się łącznie 2 przesłanek. Pierwszą jest przyczynienie się małżonków do powstania majątku wspólnego w różnym stopniu, drugą istnienie ważnych powodów uzasadniających takie ustalenie. Pierwszy warunek jest dosyć łatwy do interpretacji, chodzi tutaj o nierówności w przyczynianiu się do zwiększania wspólnego majątku. Problematyczny może natomiast okazać się drugi z nich. Ustawodawca nie wskazał, czym są owe „ważne powody”. Wskazuje się, że ważne powody należy łączyć z zasadami współżycia społecznego, a zatem ważne powody powstają, jeśli otrzymanie przez jednego z małżonków korzyści z tej części majątku wspólnego, do której powstania się nie przyczynił, sprzeciwiałoby się tym zasadom. Dla lepszego zrozumienia warto przytoczyć kilka przykładów. Pierwszym z nich będzie rażące i uporczywe nieprzyczynianie się do powstania majątku wspólnego, np. poprzez permanentne zawinione pozostawanie osobą bezrobotną czy trwonienie majątku wskutek posiadanych uzależnień, takich jak alkoholizm, narkomania czy hazard. Innym powodem będzie długotrwała separacja faktyczna małżonków, czyli nie prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego mimo trwania w małżeństwie. Sądy uznają za ważny powód również okoliczność, kiedy małżonek przyczynia się do powstania wspólnego majątku w mniejszym stopniu, niż by to wynikało z jego możliwości, doświadczenia zawodowego czy wykształcenia, czyli na przykład mimo wyższego wykształcenia, małżonek zajmuje mało wymagające stanowisko poniżej jego kwalifikacji, albo gdy mimo możliwości zdrowotnych i rodzinnych, podejmuje się pracy jedynie na pół lub ćwierć etatu.
Rozliczenie małżonków z tytułu wydatków i nakładów a majątek osobisty
W przypadku tego rodzaju rozliczenia nie chodzi o to, które z małżonków ile wniosło do wspólnego majątku, a oto, ile które z nich wniosło do osobistego majątku drugiego z partnerów. Zwrot wydatków i nakładów został uregulowany w art. 45 kro. Zgodnie z tym przepisem każde z małżonków powinno zwrócić wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na jego majątek osobisty. Dodatkowo każde z nich może żądać zwrotu wydatków i nakładów, które poczyniło ze swojego majątku osobistego na majątek wspólny. Katalog składników, jakie wchodzą do majątków osobistych małżonków, zawiera art. 33 kro. Na jego mocy do majątku osobistego każdego z małżonków należą:
- przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej;
- przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca postanowił inaczej;
- prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom;
- przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków;
- prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie;
- przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę;
- wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków;
- przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków;
- prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy;
- przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.
W niektórych sytuacjach udowodnienie, że dany składnik majątku należy do dorobku osobistego małżonka, może być skomplikowane. W związku z tym przyjmuje się, że przynależności przedmiotów majątkowych nabytych w czasie trwania wspólności ustawowej do majątku osobistego, zobowiązany jest udowodnić zainteresowany małżonek, który wywodzi z tego dla siebie pozytywne skutki prawne i majątkowe.
Czym są wydatki i nakłady?
Z czysto kodeksowego ujęcia, nakłady poczynione na oznaczony przedmiot to koszty poniesione w związku z zachowaniem, używaniem lub ulepszeniem tego przedmiotu, natomiast wydatki poniesione na ten przedmiot to koszty związane z jego pozyskaniem. W praktyce często ciężko jest rozgraniczyć oba te pojęcia, co zresztą w tym wypadku nie ma też większego znaczenia, gdyż art. 45 kro obejmuje te pojęcia kumulatywnie. Ogólnie rzecz ujmując, wydatki to koszty poniesione na zakup nowych składników majątku, z kolei nakłady są to środki wydatkowane w celu modernizacji lub utrzymania w stanie dotychczasowym istniejących już składników majątkowych.
Jako przykład wydatków i nakładów na majątek osobisty małżonka można wskazać spłatę kredytu zaciągniętego przez jednego małżonka z majątku wspólnego. Innym przykładem będzie wzniesienie domu wybudowanego z majątku wspólnego na działce, która jest własnością wyłącznie jednego z małżonków.
Rozliczenie po ustaniu wspólności majątkowej małżonków
Na wstępie należy wskazać, że przepis art. 45 kro reguluje kwestie rozliczeń w przypadku gdy:
- poczyniono nakłady lub wydatki z majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków, oraz
- jedno z małżonków poczyniło nakłady lub wydatki z majątku osobistego na majątek wspólny.
Jak widać, przepis ten nie reguluje rozliczeń z tytułu wydatków i nakładów poczynionych z majątku osobistego jednego z małżonków na majątek osobisty drugiego z nich. Do tego typu roszczeń stosuje się przepisy Kodeksu cywilnego, a dokładniej te dotyczące powództwa o zapłatę. Jest to bowiem sytuacja analogiczna do tej, kiedy ludzie niezwiązani wspólnością majątkową dokonują między sobą pożyczek. Od powyższego istnieje jednak jeden wyjątek. Sąd Najwyższy w wyroku z 24 lipca 2020 roku (sygn. akt: I CSK 106/20) wskazał, że „wyjątkowo w postępowaniu o podział majątku wspólnego mogą podlegać rozliczeniu również nakłady z majątku odrębnego (red. osobistego) małżonków na majątek odrębny (red. osobisty) jednego z nich. Dotyczy to sytuacji, w której chodzi o rozliczenie sumy nakładów dokonywanych zarówno z majątku wspólnego, jak również majątku osobistego jednego z małżonków […], gdy dokonywanie tych rozliczeń w dwóch odrębnych postępowaniach byłoby niecelowe”.
Warto również wskazać, że kro przy rozliczeniu między majątkiem wspólnym a osobistym jednego z małżonków używa pojęcia „powinien”, co też należy poczytywać jako „ma obowiązek”. Wynika to z samego przeznaczenia majątku wspólnego. Dobytek ten bowiem ma służyć dobru rodziny, którą małżonkowie założyli przez swój związek, nie zaś tylko jednemu z nich. Chodzi o rozliczenie kwot pochodzących z majątku wspólnego, zużyte przez jednego z małżonków na takie potrzeby, których zaspokojenie nie było niezbędne dla życia lub zdrowia tego małżonka, jego rozwoju osobistego czy innych podstawowych potrzeb. Nie podlegają rozliczeniu zatem takie świadczenia, które przeznaczone zostają na zaspokojenie normalnych potrzeb jednego z małżonków, np. związanych ze studiami, wypoczynkiem czy leczeniem. Dodatkowo omawiany przepis wskazuje, że rozliczeniu nie podlegają wydatki i nakłady konieczne na przedmioty majątkowe przynoszące dochód. Oznacza to, że jeżeli z majątku wspólnego zostały zakupione niezbędne narzędzia do prowadzenia działalności gospodarczej jednego z małżonków, który dzięki tym przedmiotom następnie wypracowywał dochód wchodzący do majątku wspólnego, drugie z małżonków nie ma prawa żądać zwrotu takich wydatków.
Omawiany przepis w § 1 zd. 2 wskazuje, że każde z małżonków może żądać także zwrotu kwot wydatkowanych ze swojego majątku osobistego na majątek wspólny. Nie jest przy tym możliwe roszczenie o zwrot wydatków i nakładów, jeżeli zostały one zużyte w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, chyba że zwiększyły wartość majątku w chwili ustania wspólności. Nie wystarcza zatem sam fakt wzrostu wartości wynikający z dokonanego nakładu, wymagane jest utrzymywanie się tego stanu w chwili ustania wspólności.
W przypadku ustania wspólności majątkowej, każde z małżonków może żądać rozliczenia kwot transferowanych w trakcie małżeństwa między majątkiem wspólnym a majątkami osobistymi małżonków. Podstawą prawną takich rozliczeń jest art. 45 kro, zgodnie z którym każde z małżonków powinno zwrócić wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na majątek osobisty, a także każde z nich może żądać zwrotu kwot, które przeznaczyło ze swojego majątku osobistego na majątek wspólny. W związku jednak z faktem, że owe spłaty wynikają z relacji rodzinnych, trzeba brać pod uwagę, że w czasie małżeństwa partnerzy mają obowiązek sobie pomagać, dlatego też nie jest dozwolone rozliczanie nakładów związanych z zaspokojeniem potrzeb rodziny oraz indywidualnych, normalnych, codziennych potrzeb każdego z małżonków.
