Skuteczność umowy zależy od wielu różnych czynników, spośród których najistotniejszym jest posiadanie zdolności do czynności prawnych. Dzieci w tym zakresie podlegają szczególnym ograniczeniom uzależnionym przede wszystkim od ich wieku. Czy zatem umowa zawierana przez dziecko może być skuteczna? Jest to możliwe jednak tylko w ściśle określonych okolicznościach.
Czym jest zdolność do czynności prawnych?
Zawarcie umowy jest formą dokonania czynności prawnej, która ma wywołać określony skutek w przyszłości. Strony takiego kontraktu otrzymują po jego podpisaniu określony pakiet praw i obowiązków, który istnieje tak długo, jak sama umowa. Skuteczne zaciągnięcie zobowiązania wymaga jednak posiadania pełnej zdolności do czynności prawnych, a więc cechy, która w świetle prawa pozwala bez przeszkód nabywać prawa oraz zaciągać zobowiązania.
Zgodnie z obowiązującym prawem pełną zdolność prawną nabywa się z chwilą uzyskania pełnoletności. W praktyce taki stan urzeczywistnia się najczęściej wraz z ukończeniem 18. roku życia. Kodeks rodzinny i opiekuńczy przewiduje jednak w tym zakresie pewien wyjątek – kobieta, która ukończyła 16. rok życia i za zgodą sądu opiekuńczego zawrze związek małżeński (np. z powodu ciąży), nabywa pełnoletność i nie traci jej nawet wtedy, gdy w przyszłości doszłoby do szybkiego rozwodu.
Zdolność do czynności prawnych dzieci
Dzieci należą do kategorii osób, które nie posiadają w ogóle zdolności do czynności prawnych albo posiadają ją w ograniczonej formie. Stan ten uzależniony jest od wieku małoletniego. Art. 12 Kodeksu cywilnego przewiduje, że nie mają zdolności do czynności prawnych osoby, które nie ukończyły 13 lat oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie. Z kolei art. 15 kc wskazuje, że ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają małoletni, którzy ukończyli 13 lat oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo.
Ocena, czy dana osoba ma zdolność do czynności procesowych odbywa się na gruncie przepisów Kodeksu cywilnego, który definiuje pojęcie zdolności procesowej w art. 11, art. 12 art. 13 i art. 15. Skoro zdolność procesowa osoby fizycznej jest pochodną jej statusu prawnego, to wyłącznie ten czynnik, a nie jej cechy psychofizyczne, decyduje o posiadaniu zdolności procesowej. Samo istnienie przesłanek ubezwłasnowolnienia nie wpływa na zdolność procesową osoby fizycznej, dopóki nie dojdzie do wydania postanowienia o ubezwłasnowolnieniu. Osoba chora psychicznie, ale nieubezwłasnowolniona, ma zdolność procesową. Zaburzenia psychiczne nie są warunkiem wystarczającym przyjęcia braku zdolności procesowej strony (uczestnika). Bez ubezwłasnowolnienia przez sąd powszechny skutek ten nie następuje.
Umowa zawierana przez dziecko
Przykład 1.
Dziecko w wieku 8 lat ma być kupującym nieruchomości o wartości 200 000 zł – jego rodzice chcą podpisać umowę w imieniu małoletniego, ale mogą to zrobić wyłącznie po uzyskaniu uprzedniej zgody sądu opiekuńczego. W tym celu muszą złożyć wniosek o udzielenie takiego zezwolenia. Jeśli umowa zostanie podpisana bez stosownego postanowienia sądu, będzie nieważna i nie wywoła żadnych skutków prawnych – dziecko nie stanie się właścicielem nieruchomości, nawet jeśli byłoby to zgodne z wolą jego obojga rodziców.
Zupełnie inaczej przedstawia się sytuacja zawierania umów przez dzieci, które ukończyły 13 lat. Posiadają one wówczas ograniczoną zdolność do czynności prawnych, co upoważnia je do samodzielnego podpisywania umów na swoją rzecz, choć dodajmy, że nie będzie to możliwe w każdej sytuacji.
Zgodnie z treścią art. 17 i 20 kc z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie do ważności czynności prawnej, przez którą osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego. Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może jednak bez zgody przedstawiciela ustawowego zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego.
Odnosząc powyższe do praktyki – dziecko, które ukończyło 13. rok życia, może podpisywać umowy, które są niewielkie i nie powodują powstania poważnych skutków prawnych – np. zakup odzieży, jedzenia, biletów do kina, zamiany przedmiotów należących do różnych dzieci. Najważniejsze jest, aby taka umowa nie nakładała na dziecko obciążeń finansowych, których sama nie będzie w stanie uregulować (np. podpisanie umowy pożyczki na kwotę 10 000 zł). W poważniejszych sprawach, takich jak np. kupno roweru lub sprzętu RTV za kwotę kilku tysięcy złotych, niezbędna staje się zgoda rodziców lub opiekunów prawnych dziecka (nie jest jednak wymagana zgoda sądu opiekuńczego).
Przykład 2.
14-latek zamierza iść do kina wraz z kolegami i ma na ten cel odłożone pieniądze. W tej sytuacji nie musi uzyskiwać zgody swoich rodziców i może samodzielnie kupić bilety w kasie kina lub przez internet.
Przykład 3.
14-latek zamierza kupić sprzęt komputerowy o wartości 8000 zł, ma na ten cel połowę tej kwoty. Nawet przy założeniu, że posiadałby całą sumę potrzebną na takie zakupy, nie będzie mógł ich dokonać bez zgody swoich rodziców. Kwota zobowiązania jest bowiem zbyt wysoka, zaś zakup nie należy do czynności życia codziennego. Zgoda sądu opiekuńczego nie jest jednak tutaj w ogóle wymagana.
Przykład 4.
17-latek zamierza kupić kawalerkę o wartości 200 000 zł, ma na ten cel odłożoną całą kwotę, którą otrzymał w wyniku przyjęcia spadku po swoim zmarłym dziadku. Rodzice wyrażają zgodę na podpisanie takiej umowy, jednak do jej skuteczności potrzebne będzie zezwolenie sądu opiekuńczego. W przeciwnym razie zaciągnięte zobowiązanie nie będzie skuteczne – tak wartościowe umowy zaciągane przez małoletnich muszą być bowiem każdorazowo badane sądowo.
Skuteczność umowy zawartej przez dziecko
Jeśli umowa zostanie zawarta przez dziecko zgodnie z wcześniej omówionymi zasadami, tj. za zgodą rodziców lub sądu opiekuńczego, powstałe w ten sposób zobowiązanie będzie w pełni skuteczne i wiążące. Odwrotny skutek przyniosą oczywiście samodzielne próby podpisania umowy bez wymaganych zgód. Całkowicie nieważne będą te kontrakty, które zostaną zaciągnięte przez dzieci w wieku do 13 lat.
Nieco inne skutki powstaną, gdy umowa zostanie zawarta bez zgody, ale przez małoletniego, który posiada ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Ważność umowy, która została zawarta przez taką osobę bez wymaganej zgody przedstawiciela ustawowego, zależy od potwierdzenia umowy przez tego przedstawiciela – w tym wypadku chodzi oczywiście o rodziców lub prawnych opiekunów dziecka. Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może również sama potwierdzić umowę po uzyskaniu pełnej zdolności do czynności prawnych. Strona, która zawarła umowę z osobą ograniczoną w zdolności do czynności prawnych, nie może powoływać się na brak zgody jej przedstawiciela ustawowego. Może jednak wyznaczyć temu przedstawicielowi odpowiedni termin do potwierdzenia umowy; staje się wolna po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu.
Potwierdzenie przez przedstawiciela ustawowego umowy zawartej przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych może być wyrażone przez każde zachowanie ujawniające wolę w sposób dostateczny.
Pamiętajmy jednak, że jeżeli osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych dokonała sama jednostronnej czynności prawnej, do której ustawa wymaga zgody przedstawiciela ustawowego, czynność jest nieważna.
Podsumowanie
Zgodnie z obowiązującym prawem dziecko może skutecznie zawrzeć umowę, jeśli uzyska zgodę rodziców i w odpowiednich sytuacjach także sądu opiekuńczego. Dziecko do 13. roku życia nie może podpisywać żadnej umowy, w przeciwnym wypadku nie dojdzie do jej ważnego i skutecznego zawarcia. Z kolei małoletni, który ukończył 13 lat, może samodzielnie zaciągać zobowiązania w drobnych bieżących sprawach życia codziennego – w pozostałych również musi uzyskać zezwolenie swoich przedstawicieli ustawowych.
