Zdolność do czynności prawnych to podstawowy termin prawa cywilnego. Większość uczestników obrotu prawnego nie zastanawia się ani nad znaczeniem tego terminu, ani nad konsekwencjami braku zdolności do czynności prawnych, nie zdając sobie sprawy, że ma ona fundamentalne znaczenie dla zawartej przez nich umowy. Zacznijmy więc od definicji.
Zdolność do czynności prawnych – definicja
Zdolność do czynności prawnych to zdolność do samodzielnego działania we własnym imieniu poprzez nawiązywanie, zmianę czy rozwiązywanie stosunków prawnych – np. zdolność do zawierania wiążących umów.
Pełną zdolność do czynności prawnych posiadają zawsze osoby prawne. Osoby fizyczne mogą mieć pełną zdolność, ograniczoną lub też nie mieć zdolności do czynności prawnych.
Co do zasady pełną zdolność do czynności prawnych osoby fizyczne nabywają po ukończeniu 18 lat. Może mieć to miejsce także wcześniej, poprzez zawarcie małżeństwa. Pełna zdolność do czynności prawnych to możliwość działania w najszerszym zakresie. Tylko osoby ją posiadające mogą nabyć władzę rodzicielską, przysposobić dziecko, stać się opiekunem prawnym innej osoby czy sporządzić testament.
W niepełnym zakresie mogą działać we własnym imieniu osoby posiadające ograniczoną zdolność do czynności prawnych, czyli osoby małoletnie, które ukończyły 13 lat, osoby ubezwłasnowolnione częściowo, a także dla których ustanowiono doradcę tymczasowego w postępowaniu o ubezwłasnowolnienie.
Ustawodawca wskazał, jakie czynności prawne podjęte przez osobę z ograniczoną zdolnością do czynności prawnych są skuteczne, jakie obarczone są bezskutecznością zawieszoną, które z nich wymagają zgody przedstawiciela ustawowego lub sądu opiekuńczego, a które będą bezwzględnie nieważne.
Ograniczona zdolność do czynności prawnych
Osoba o ograniczonej zdolności do czynności prawnych – jakich czynności może skutecznie dokonać samodzielnie?
Osoba o ograniczonej zdolności do czynności prawnych może samodzielnie:
-
dokonywać czynności prawnych, które nie mają charakteru zobowiązującego ani rozporządzającego, np. zawrzeć umowę darowizny (w charakterze obdarowanego, pod warunkiem że darowizna nie jest obciążona);
-
dokonywać czynności procesowych przed sądem powszechnym np. złożyć pozew;
-
zawierać umowy w drobnych bieżących sprawach życia codziennego;
-
zawierać umowy o pracę (po ukończeniu 16 lat), przy czym przedstawiciel ustawowy za zezwoleniem sądu opiekuńczego ma prawo rozwiązać zawarty stosunek pracy w przypadku gdy stosunek pracy sprzeciwia się dobru osoby z ograniczoną zdolnością do czynności prawnych;
-
rozporządzać swoim zarobkiem z zastrzeżeniem, że sąd opiekuńczy może postanowić inaczej;
-
rozporządzać przedmiotami ze swojego majątku, które przedstawiciel ustawowy oddał do swobodnej dyspozycji, chyba że przekroczyłoby to zakres zwykłego zarządu (np. ze względu na wysoką wartość danego przedmiotu).
Inne czynności dokonywane przez osobę z ograniczoną zdolnością do czynności prawnych wymagają zgody jej przedstawiciela ustawowego, a w niektórych przypadkach (czynności przekraczające zwykły zarząd majątkiem, jak zbycie nieruchomości) wymagają również zgody sądu opiekuńczego.
Kto może być przedstawicielem ustawowym osoby posiadającej ograniczoną zdolność do czynności prawnych?
Przedstawicielem ustawowym osoby posiadającej ograniczoną zdolność do czynności prawnych może być:
-
rodzic – do osiągnięcia przez dziecko pełnoletności i pod warunkiem posiadania władzy rodzicielskiej,
-
opiekun – w przypadku osób małoletnich, które nie mają rodzica posiadającego władzę rodzicielską,
-
kurator – w przypadku osób pełnoletnich ubezwłasnowolnionych częściowo.
W jakim terminie i w jakiej formie przedstawiciel ustawowy powinien wyrazić zgodę na dokonanie czynności prawnej przez osobę z ograniczoną zdolnością do czynności prawnych?
Zgoda przedstawiciela ustawowego może być wyrażona przed, w trakcie lub po dokonaniu czynności przez osobę o ograniczonej zdolności do czynności prawnych. Nie ma też wymogu zachowania szczególnej formy zgody, chyba że ważność czynności prawnej, na którą jest ona wyrażana, wymaga formy szczególnej. W takim przypadku zgoda powinna zostać udzielona w tej samej formie. Jeśli brakuje takiego wymogu, zgoda może być również dorozumiana.
Jaki skutek będzie miała umowa zawarta bez uzyskania wymaganej zgody przedstawiciela ustawowego przez osobę posiadającą ograniczoną zdolność do czynności prawnych?
Umowy takie do czasu zatwierdzenia przez opiekuna prawnego lub do czasu udzielenia przez niego odmowy nie będą ani w pełni ważne, ani też nieważne. Prawo cywilne określa je jako czynności prawne kulejące, czyli dotknięte sankcją bezskuteczności zawieszonej.
W zależności od decyzji przedstawiciela ustawowego staną się ważne w przypadku jego zgody lub bezwzględnie nieważne w razie odmowy udzielenia zgody. Potwierdzenia umowy dotkniętej sankcją bezskuteczności zawieszonej może dokonać także osoba, która jej dokonała (osoba z ograniczoną zdolnością do czynności prawnych) po uzyskaniu pełnej zdolności do czynności prawnych.
Powołanie się na zawieszoną bezskuteczność umowy przysługuje wyłącznie jednej stronie– osobie o ograniczonej zdolności do czynności prawnych. Druga strona nie może korzystać z tego zarzutu w celu niewykonania umowy. W jaki sposób może więc chronić swoje interesy? Druga strona powinna w takiej sytuacji wyznaczyć odpowiedni termin, w którym przedstawiciel ustawowy osoby z ograniczoną zdolnością do czynności prawnych ma możliwość potwierdzenia umowy. Upływ terminu i brak uzyskania zgody lub odmowa jej udzielenia zwalnia drugą stronę ze zobowiązań umownych.
Jakie czynności dokonane przez osobę o ograniczonej zdolności do czynności prawnych są bezwzględnie nieważne?
Do takich czynności będą należeć jednostronne czynności prawne dokonane przez osobę z ograniczoną zdolnością do czynności prawnych, np. wypowiedzenie umowy, odstąpienie od umowy, odwołanie darowizny, sporządzenie testamentu. Wyżej wymienione czynności są nieważne z mocy prawa i nie można ich konwalidować.
Osoby fizyczne mogą również nie posiadać zdolności do czynności prawnych – ze względu na wiek (osoby, które nie ukończyły 13 lat) lub ze względu na ubezwłasnowolnienie całkowite.
Jaki skutek wywołują czynności prawne dokonane przez osobę nieposiadającą zdolności do czynności prawnych?
Czynności prawne dokonane przez osoby nieposiadające zdolności do czynności prawnych dotknięte są nieważnością bezwzględną.
Przykład 1.
Joanna K. ubezwłasnowolniona całkowicie z powodu narkomanii zawarła z Janem W. umowę sprzedaży samochodu. Nie jest to umowa, którą można zakwalifikować do powszechnych umów zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego. Staje się więc bezwzględnie nieważna, a samochód pozostaje własnością Joanny K.
Odstępstwo od tej zasady stanowią umowy zawierane w drobnych bieżących sprawach życia codziennego. Stają się one ważne z chwilą ich wykonania, pod warunkiem że nie prowadzą do rażącego pokrzywdzenia osoby nieposiadającej zdolności do czynności prawnych.
Przykład 2.
Tadeusz M. ubezwłasnowolniony całkowicie z powodu choroby psychicznej udał się na zakupy, nabywając w osiedlowym sklepie spożywczym produkty spożywcze, po drodze wstąpił również do sklepu obuwniczego i kupił dwie pary butów. Dokonane przez ubezwłasnowolnionego zakupy zdecydowanie należą do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, dodatkowo wszystkie nabyte produkty były w rynkowych cenach, nie doszło więc do pokrzywdzenia Tadeusza M. W tym przypadku, mimo że Tadeusz M. nie posiada zdolności do czynności prawnych, zawarte przez niego umowy stały się ważne w chwili dokonania.
Przykład 3.
Marta M. jest ubezwłasnowolniona całkowicie z powodu pijaństwa. Nie mając pieniędzy na zakup alkoholu, postanowiła sprzedać swój telefon. Właściciel komisu, zdając sobie sprawę, że kobieta jest zdeterminowana, by szybko zdobyć pieniądze, postanowił to wykorzystać i skłonił Martę M. do sprzedania telefonu za jedyne 30 zł, choć jego wartość to około 200 zł. Oceniając ważność umowy zawartej przez Martę M., w pierwszej kolejności należy ustalić czy umowa sprzedaży telefonu należy do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego. Zważywszy na wartość telefonu Marty M. (około 200 zł), umowa ta wpisuje się w powyższy katalog. Nie stała się ona jednak ważna w chwili wykonania, ponieważ doszło do rażącego pokrzywdzenia osoby niezdolnej do czynności prawnej.
Osoby nieposiadające zdolności do czynności prawnych reprezentowane są przez przedstawicieli ustawowych (np. rodzice wobec małoletnich dzieci, opiekunowie wobec osób ubezwłasnowolnionych całkowicie). Czynności nieprzekraczających zwykłego zarządu przedstawiciel ustawowy dokonuje samodzielnie. W razie konieczności dokonania czynności przekraczających zwykły zarząd (np. sprzedaż nieruchomości) przedstawiciel ustawowy musi uzyskać zgodę sądu opiekuńczego. Czynność przekraczająca zwykły zarząd dokonana bez prawomocnego orzeczenia sądu jest nieważna.
