Przepisy prawa pracy precyzyjnie regulują zasady zwolnień pracowniczych, jednak w niektórych przypadkach rozwiązanie umowy jest znacznie utrudnione lub wręcz niemożliwe. Szczególną ochroną objęci są m.in. przedstawiciele organizacji związkowych. Z tego względu zwolnienie działacza związkowego wymaga od pracodawcy dopełnienia określonych formalności. Jakie warunki muszą zostać spełnione, aby ochrona związkowa była skuteczna i kiedy pracodawca może legalnie zwolnić związkowca?
Kim jest działacz związkowy?
W polskim prawie nie ma jednej, kompleksowej definicji działacza związkowego, która byłaby zawarta w jednym konkretnym przepisie. Zamiast tego jego status i uprawnienia wynikają z szeregu przepisów, głównie Ustawy z dnia 23 maja 1991 roku o związkach zawodowych oraz z Kodeksu pracy, a także są precyzowane przez orzecznictwo Sądu Najwyższego. W praktyce działacza związkowego możemy określić jako osobę angażującą się w działalność oznaczonego związku zawodowego. Określamy go także mianem przedstawiciela związkowego, organizatora związkowego albo związkowca. Podstawowym celem takiej osoby jest reprezentowanie i obrona praw oraz interesów pracowników zrzeszonych w danym związku.
Do kluczowych zadań i ról działacza związkowego należą:
reprezentacja pracowników, tj. występowanie w imieniu pracowników w negocjacjach z pracodawcami, np. dotyczących warunków pracy, płac, świadczeń czy bezpieczeństwa;
obrona praw pracowniczych poprzez podejmowanie interwencji w przypadku naruszeń praw pracowniczych, takich jak nieuzasadnione zwolnienia, dyskryminacja czy brak odpowiednich warunków pracy;
negocjacje zbiorowe poprzez udział w procesie tworzenia i negocjowania układów zbiorowych pracy, które określają ogólne warunki zatrudnienia dla wszystkich pracowników objętych danym układem;
organizacja i mobilizacja wyrażająca się w formie zachęcania pracowników do wstępowania do związku, organizowanie spotkań, protestów czy strajków w celu wywierania presji na pracodawcach;
wsparcie i doradztwo przejawiające się w udzielaniu pracownikom informacji na temat ich praw, przepisów prawa pracy oraz doradztwo w kwestiach związanych z zatrudnieniem;
monitorowanie warunków pracy poprzez czuwanie nad przestrzeganiem przepisów prawa pracy i BHP w zakładzie pracy.
Działacze związkowi mogą być wybierani przez członków związku lub wyznaczani do pełnienia określonych funkcji. Ich działalność jest kluczowa dla utrzymania równowagi sił między pracownikami a pracodawcami oraz dla zapewnienia godnych warunków pracy.
Ochrona działaczy związkowych przed zwolnieniem z pracy
Szczególny charakter pracowników będących działaczami związkowymi powoduje, że są oni chronieni przed zwolnieniem ze strony pracodawcy. Jak stanowi bowiem art. 32 ust. 1 wspomnianej wcześniej ustawy o związkach zawodowych, pracodawca bez zgody zarządu zakładowej organizacji związkowej nie może:
wypowiedzieć ani rozwiązać stosunku prawnego ze wskazanym uchwałą zarządu jego członkiem lub z inną osobą wykonującą pracę zarobkową będącą członkiem danej zakładowej organizacji związkowej, upoważnioną do reprezentowania tej organizacji wobec pracodawcy albo organu lub osoby dokonującej za pracodawcę czynności w sprawach z zakresu prawa pracy;
zmienić jednostronnie warunków pracy lub wynagrodzenia na niekorzyść osoby wykonującej pracę zarobkową, o której mowa powyżej
– z wyjątkiem przypadku ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy, a także jeżeli dopuszczają to przepisy odrębne.
Co do zasady działacz związkowy podlega więc szczególnej ochronie prawnej przed zwolnieniem. Warunkiem jest jednak to, aby pracodawca wiedział, który związkowiec korzysta z takiej możliwości. Art. 32 ust. 92 ustawy o związkach zawodowych precyzuje, że zarząd zakładowej organizacji związkowej lub komitet założycielski zakładowej organizacji związkowej wskazują pracodawcy na piśmie osoby, których stosunek prawny podlega ochronie przed zwolnieniem w związku z pełnieniem funkcji związkowca. Taka informacja musi zawierać:
imię i nazwisko działacza związkowego,
czas trwania ochrony przed zwolnieniem.
Co ciekawe, informacja o związkowcach może być modyfikowana. Pełnienie funkcji działacza związkowego nie jest bowiem dożywotnie i dana osoba może zostać pozbawiona tej roli lub sama z niej zrezygnować. Zmiany we wskazaniu są dokonywane przez zarząd lub komitet założycielski zakładowej organizacji związkowej na piśmie w terminie 7 dni od dnia zaistnienia zmiany.
Ochrona związkowa nie może służyć wyłącznie uniemożliwieniu pracodawcy zasadnego rozwiązania umowy o pracę, gdy owa zasadność dotyczy postawy pracownika, bez związku z wykonywaniem zadań związkowych. Celem ochrony stosunku pracy działacza jest przede wszystkim zagwarantowanie mu niezależności w wypełnianiu funkcji. W razie istnienia rzeczywistych, konkretnych i w pełni usprawiedliwionych przyczyn rozwiązania stosunku pracy, niepozostających w związku z ratio legis określonej w art. 32 ust. 1 ustawy o związkach zawodowych szczególnej ochrony stosunku pracy działaczy związkowych, domaganie się przywrócenia do pracy może w szczególnych sytuacjach faktycznych pozostawać w sprzeczności ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem takiej szczególnej ochrony prawnej. Z całokształtu okoliczności faktycznych, a w szczególności oceny przyczyn wypowiedzenia umowy i braku związku z pełnioną funkcją związkową, może zatem wynikać dopuszczalność oddalenia roszczenia o przywrócenie do pracy w oparciu o art. 8 kp w związku z art. 4771 kpc i zasądzenie w to miejsce odszkodowania.
Zwolnienie działacza związkowego – kiedy jest możliwe?
Jak już wspomnieliśmy wcześniej, związkowiec jest chroniony przed zwolnieniem tylko wtedy, gdy pracodawca został poinformowaniu o pełnieniu tej funkcji przez oznaczonego pracownika. Bez tej wiedzy pracodawca nie jest w stanie respektować praw ochronnych. Powiadomienie powinno nastąpić na piśmie i precyzować, które osoby i w jakim zakresie korzystają z ochrony. Należy określić ich imiona, nazwiska oraz pełnione funkcje.
Jeśli chodzi o określenie statusu danego działacza w organizacji związkowej, to dotyczy to dwóch rodzajów związkowców:
członków zarządu zakładowej organizacji związkowej – są to osoby, które zostały wybrane do pełnienia funkcji w zarządzie związku na poziomie zakładu pracy. Ich status jest zazwyczaj formalnie potwierdzony;
innych osób upoważnionych do reprezentowania związku. Mogą to być np. członkowie komisji rewizyjnej, delegaci na spotkania z pracodawcą w sprawach zbiorowych czy też osoby, którym zarząd związku powierzył konkretne zadania reprezentacyjne. Ważne jest, aby to upoważnienie było formalne i wynikało z wewnętrznych regulacji związkowych.
Warto w tym miejscu przypomnieć, ze wiele jurysdykcji wprowadza limity liczby chronionych działaczy w zależności od wielkości zakładowej organizacji związkowej i ogólnej liczby zatrudnionych. Przekroczenie tych limitów może oznaczać, że dodatkowi działacze nie będą objęci szczególną ochroną. Należy dokładnie sprawdzić obowiązujące przepisy w tym zakresie.
Jeśli zarząd zakładowej organizacji związkowej lub komitet założycielski zakładowej organizacji związkowej nie wskaże pracodawcy pisemnej informacji na temat związkowców podlegających ochronie przed zwolnieniem, pracodawca może podjąć skuteczną decyzję o rozwiązaniu umowy o pracę z działaczem związkowym. Sam fakt przynależności pracownika do związku zawodowego nie ochroni go przed zwolnieniem, jeśli pracodawca nie będzie wiedział, że taka osoba należy do związku i pełni w nim określone funkcje. Sąd Najwyższy wielokrotnie podkreślał, że ochrona prawna dla działaczy związkowych zaczyna obowiązywać od momentu powiadomienia pracodawcy o osobach, którym ta ochrona przysługuje. Bez tego powiadomienia pracodawca nie ma wiedzy o tym, kto jest chroniony, i nie może respektować związanych z tym ograniczeń. Warto przy tym wskazać, że w przypadku braku wskazania przez związek zawodowy, ochrona przysługuje automatycznie przewodniczącemu zakładowej organizacji związkowej lub przewodniczącemu komitetu założycielskiego do czasu dokonania takiego wskazania. Dotyczy to zatem tylko jednej osoby, a nie całego grona działaczy.
Przykład 1.
Michał jest działaczem związkowym w firmie X. Pracodawca nie otrzymał jednak pisemnej informacji w tym zakresie i nie wiedział o funkcji sprawowanej przez jego pracownika. Właściciel firmy postanowił zwolnić go z pracy za wypowiedzeniem. Pracownik nie zgadza się z takim działaniem i twierdzi, że podlega szczególnej ochronie prawnej. Czy pracodawca miał prawo zwolnić Michała z pracy?
Tak, ponieważ władze związkowe nie przekazały pracodawcy pisemnej informacji wskazującej, że Michał jest działaczem związkowym pełniącym określone funkcje w związku zawodowym. Wypowiedzenie umowy o pracę może być uznane za skuteczne i wiążące.
Przykład 2.
Karolina należy do związku zawodowego, o czym wie jej pracodawca. Przełożony kobiety otrzymał pisemną informację na ten temat, która uwzględniała także funkcje, które Karolina pełni w związku zawodowym. Mimo tego przełożony zdecydował się rozwiązać umowę o pracę ze swoją pracownicą. Czy działania pracodawcy są skuteczne i wiążące?
Nie, ponieważ naruszają przepisy ustawy o związkach zawodowych, które gwarantują Karolinie ochronę przed zwolnieniem.
Przykład 3.
Paulina jest działaczką związkową. Jej pracodawca został poinformowany na piśmie o tym fakcie. Ze względu na trudności finansowe przedsiębiorca zmuszony został do ogłoszenia upadłości firmy, a co za tym idzie także i zwolnienia całej załogi. Paulina twierdzi, że podlega szczególnej ochronie prawnej przed zwolnieniem, ponieważ pełni funkcje w związku zawodowym. Czy pracodawca miał prawo ją zwolnić?
Tak, ponieważ ochrona przed zwolnieniem nie działa w przypadku likwidacji lub ogłoszenia upadłości zakładu pracy.
Podsumowanie
Określenie działaczy związkowych podlegających ochronie przed zwolnieniem wymaga ścisłego przestrzegania przepisów prawa pracy oraz wewnętrznych regulacji związkowych. Kluczowe jest formalne powiadomienie pracodawcy o osobach objętych ochroną, a także zrozumienie limitów i zakresu tej ochrony. Prawidłowe zastosowanie tych zasad jest niezbędne dla zapewnienia prawidłowego funkcjonowania dialogu społecznego i ochrony praw pracowników.
