Zwrot nakładów koniecznych i nakładów użytecznych to dwie instytucje prawa cywilnego, które dotyczą zwrotu wydatków poniesionych przez posiadacza rzeczy na cudzą własność. W ramach tego artykułu omówimy, czym są nakłady konieczne oraz jakie nakłady podlegają rozliczeniu. Zagadnienia te są istotne nie tylko z punktu widzenia teoretyczno-prawnego, lecz także praktycznego, ponieważ mogą dotyczyć każdego właściciela rzeczy lub osoby, która poniosła wydatki na cudzej rzeczy.
Zwrot nakładów koniecznych - nakłady konieczne a nakłady użyteczne
Nakłady konieczne to wydatki, które są niezbędne do utrzymania rzeczy w odpowiednim stanie technicznym lub użytkowym, umożliwiającym jej dalsze funkcjonowanie.
Przykładem nakładów koniecznych jest m.in. naprawa uszkodzeń (np. naprawa dachu, która zapobiega dalszym zniszczeniom budynku) czy koszty konserwacji, które są niezbędne do utrzymania rzeczy w stanie używalności.
Nakłady użyteczne to wydatki, które wprawdzie nie są niezbędne, ale podnoszą wartość rzeczy lub jej użyteczność.
Przykładem nakładów użytecznych jest m.in. modernizacja lub ulepszenie rzeczy (np. zainstalowanie nowoczesnych systemów grzewczych w budynku), dodanie nowych funkcji lub usprawnień, które zwiększają komfort użytkowania rzeczy (np. budowa tarasu).
Takie rozumienie potwierdza orzecznictwo, zgodnie z którym: „Przez pojęcie »nakładów koniecznych« rozumie się wydatki, nakłady rzeczowe lub prace, których celem jest utrzymanie rzeczy w należytym stanie, zdatnym do normalnego z niej korzystania. Bez takiego nakładu koniecznego dana rzecz z istoty swej nie mogłaby w ogóle funkcjonować zgodnie ze swym przeznaczeniem. Wybudowanie budynku na gruncie albo udział w budowaniu budynku i jego wyposażenie w instalacje nie mieszczą się w pojęciu nakładów koniecznych, ponieważ prace i wydatki, które służą »stworzeniu rzeczy«, nigdy nie mają takiego charakteru. Należą one do kategorii nakładów inne niż konieczne, które mają na celu ulepszenie rzeczy (nakłady użyteczne) albo nadanie jej cech odpowiadających szczególnym upodobaniom posiadacza, zaspokojenie jego potrzeb estetycznych (nakłady zbytkowne)” – wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie – I Wydział Cywilny z 30 listopada 2021 roku (I ACa 1042/19).
Nakłady konieczne dotyczą więc wydatków, które są niezbędne do zachowania rzeczy w stanie użytkowym i muszą zostać zwrócone posiadaczowi.
Nakłady użyteczne odnoszą się z kolei do wydatków, które poprawiają wartość rzeczy, ale ich zwrot zależy m.in. od decyzji właściciela i sytuacji prawnej posiadacza.
Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego: „[…] Może się jednak zdarzyć, że dany nakład był konieczny np. wymiana zniszczonej konstrukcji i pokrycia dachowego, ale zastosowane materiały budowlane ze względu na ich jakość i montaż nie tylko były niezbędne do utrzymania nieruchomości w należytym stanie, ale doprowadziły do wzrostu jej wartości w porównaniu z jakością materiałów, które były dotychczas wbudowane. W takim przypadku w zakresie, w jakim jakość zastosowanych materiałów przewyższa jakość dotychczasowych i porównywalnych z nimi materiałów możliwych do zastosowania przez wzgląd na obowiązujące wymogi prawa budowlanego, należy je traktować jako nakłady użyteczne, skoro możliwe byłoby zamontowanie tańszych elementów, które również spełniałyby wymagania prawa budowlanego” – wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z 25 marca 2022 roku (II CSKP 703/22).
Przyjęcie, że roszczenie posiadacza w dobrej wierze o zwrot nakładów koniecznych, które nie zostały zrekompensowane korzyściami uzyskanymi z rzeczy, staje się wymagalne w chwili utraty przez niego statusu posiadacza w dobrej wierze, zapewnia równowagę między prawami i obowiązkami właściciela i posiadacza. Od tego momentu właściciel może z kolei żądać od posiadacza wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z rzeczy. Dzięki temu prawo posiadacza do odzyskania nakładów koniecznych jest zrównoważone prawem właściciela do wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy, podobnie jak w przypadku, gdy posiadacz dowiaduje się o wytoczeniu powództwa lub gdy działał w złej wierze.
Nakłady samoistnego posiadacza
Samoistny posiadacz w dobrej wierze może żądać zwrotu nakładów koniecznych o tyle, o ile nie mają pokrycia w korzyściach, które uzyskał z rzeczy.
Zwrotu innych nakładów może żądać o tyle, o ile zwiększają wartość rzeczy w chwili jej wydania właścicielowi.
Jednakże, gdy nakłady zostały dokonane po chwili, w której samoistny posiadacz w dobrej wierze dowiedział się o wytoczeniu przeciwko niemu powództwa o wydanie rzeczy, może on żądać zwrotu jedynie nakładów koniecznych.
Roszczenia właściciela przeciwko samoistnemu posiadaczowi przeciwko właścicielowi o zwrot nakładów na rzecz przedawniają się z upływem roku od dnia zwrotu rzeczy.
Zasady dotyczące roszczeń właściciela przeciwko samoistnemu posiadaczowi dotyczące roszczeń samoistnego posiadacza o zwrot nakładów na rzecz, stosuje się odpowiednio do stosunku między właścicielem rzeczy a posiadaczem zależnym, o ile z przepisów regulujących ten stosunek nie wynika nic innego.
Nakłady przy bezpodstawnym wzbogaceniu
Zobowiązany do wydania korzyści w związku z bezpodstawnym wzbogaceniem może żądać zwrotu nakładów koniecznych o tyle, o ile nie znalazły pokrycia w użytku, który z nich osiągnął. Zwrotu innych nakładów może żądać o tyle, o ile zwiększają wartość korzyści w chwili jej wydania; może jednak zabrać te nakłady, przywracając stan poprzedni.
Jeżeli żądający wydania korzyści jest zobowiązany do zwrotu nakładów, sąd może zamiast wydania korzyści w naturze nakazać zwrot jej wartości w pieniądzu z odliczeniem wartości nakładów, które żądający byłby obowiązany zwrócić.
Nakłady przy wykonaniu prawa odkupu
Z chwilą wykonania prawa odkupu kupujący obowiązany jest przenieść z powrotem na sprzedawcę własność kupionej rzeczy za zwrotem ceny i kosztów sprzedaży oraz za zwrotem nakładów.
Jeżeli określona w umowie sprzedaży cena odkupu przenosi cenę i koszty sprzedaży, sprzedawca może żądać obniżenia ceny odkupu do wartości rzeczy w chwili wykonania prawa odkupu, jednakże nie niżej sumy obliczonej według paragrafu poprzedzającego.
Nakłady przy użytkowaniu
Właściciel nie ma obowiązku czynić nakładów na rzecz obciążoną użytkowaniem. Jeżeli takie nakłady poczynił, może od użytkownika żądać ich zwrotu według przepisów o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia.
Użytkownik obowiązany jest dokonywać napraw i innych nakładów związanych ze zwykłym korzystaniem z rzeczy. O potrzebie innych napraw i nakładów powinien niezwłocznie zawiadomić właściciela i zezwolić mu na dokonanie potrzebnych robót.
Jeżeli użytkownik poczynił nakłady, do których nie był obowiązany, stosuje się odpowiednio przepisy o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia.
Jeśli osoba trzecia dochodzi przeciwko użytkownikowi roszczeń dotyczących własności rzeczy, użytkownik powinien niezwłocznie zawiadomić o tym właściciela.
Roszczenie właściciela przeciwko użytkownikowi o zwrot nakładów na rzecz przedawnia się z upływem roku od dnia zwrotu rzeczy.
Nakłady przy najmie lokalu
Do drobnych nakładów, które obciążają najemcę lokalu, należą w szczególności:
- drobne naprawy podłóg, drzwi i okien,
- malowanie ścian, podłóg oraz wewnętrznej strony drzwi wejściowych,
- drobne naprawy instalacji i urządzeń technicznych, zapewniających korzystanie ze światła, ogrzewania lokalu, dopływu i odpływu wody.
