Art. 405 i 410 Kodeksu cywilnego daje nam uprawnienie do żądania zwrotu bezpodstawnego wzbogacenia w określonych przypadkach i po spełnieniu przesłanek wskazanych w przepisach prawa. Jest to odrębne roszczenie wprost wynikające z przepisów, a mające na celu ochronę niesłusznie zubożonego w wyniku przesunięć majątkowych. Czym jest bezpodstawne wzbogacenie dowiesz się z poniższego artykułu!
Przyczyny bezpodstawnego wzbogacenia
Co do zasady, roszczenie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia przysługuje w każdym przypadku, w jakim doszło do niesłusznego przejścia majątku – bez względu na wiedzę, wolę stron, winę czy dobrą lub złą wiarę wzbogaconego/zubożonego. Mogą to zatem być takie sytuacje jak:
-
zachowanie wzbogaconego, np. poprzez wykorzystanie cudzych dóbr osobistych jak prawa do wizerunków czy własności intelektualnej;
-
zachowanie zubożonego, np. ulepszenie cudzej rzeczy w błędnym przekonaniu, że jest się jej właścicielem (częste w przypadku dziedziczenia);
-
działanie osoby trzeciej, np. zapłata przez dłużnika świadczenia do rąk cedenta w sytuacji, gdy nie został powiadomiony o przelewie tej wierzytelności;
-
działanie władzy publicznej, np. zbycie przez komornika przedmiotu, który nie był własnością dłużnika;
-
zdarzenie wynikające z przepisu prawa, np. art. 191 Kodeksu cywilnego, mówiący o tym, że własność nieruchomości rozciąga się na rzecz ruchomą, która została połączona z nieruchomością w taki sposób, że stała się jej częścią składową (np. cudze drzewo posadzone na Twojej nieruchomości staje się Twoją własnością – częścią nieruchomości).
Przesłanki roszczenia z bezpodstawnego wzbogacenia
Zgodnie z Kodeksem cywilnym możemy wyróżnić trzy przesłanki warunkujące możliwość dochodzenia roszczenia o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia:
-
wzbogacenie o charakterze majątkowym;
-
wzbogacenie czyimś kosztem;
-
brak podstawy prawnej.
Świadczenie nienależne jako bezpodstawne wzbogacenie
Szczególną postacią bezpodstawnego wzbogacenia jest świadczenie nienależne. O świadczeniu nienależnym można mówić, jeżeli ten, kto je spełnił:
-
nie był w ogóle zobowiązany;
-
nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył;
-
jeżeli podstawa świadczenia odpadła;
-
zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty;
-
jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia.
W powyżej wskazanych przypadkach należy się zwrot bezpodstawnego wzbogacenia w postaci nienależnie spełnionego świadczenia. W wymienionych okolicznościach Kodeks cywilny przesądza o istnieniu wzbogacenia, więc przesłanki tej nie trzeba badać.
Kodeks wskazuje natomiast okoliczności, gdy nie można żądać zwrotu nienależnego świadczenia, a mianowicie:
-
jeżeli spełniający świadczenie wiedział, że nie był do świadczenia zobowiązany, chyba że spełnienie świadczenia nastąpiło z zastrzeżeniem zwrotu albo w celu uniknięcia przymusu lub w wykonaniu nieważnej czynności prawnej;
-
jeżeli spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego;
-
jeżeli świadczenie zostało spełnione w celu zadośćuczynienia przedawnionemu roszczeniu;
-
jeżeli świadczenie zostało spełnione, zanim wierzytelność stała się wymagalna.
Powyższe przesłanki wyłączają możliwość dochodzenia zwrotu wzbogacenia, ale tylko w tym szczególnym przypadku, gdy mamy do czynienia z nienależnym świadczeniem.
Obowiązek zwrotu bezpodstawnego wzbogacenia
Kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości. Obowiązek wydania korzyści obejmuje nie tylko korzyść bezpośrednio uzyskaną, lecz także wszystko, co w razie zbycia, utraty lub uszkodzenia zostało uzyskane w zamian tej korzyści albo jako naprawienie szkody.
W pierwszej kolejności możemy żądać zwrotu bezpodstawnego wzbogacenia w naturze – zwrotu przedmiotu wzbogacenia, a dopiero gdy nie ma takiej możliwości – zwrotu wartości wzbogacenia. Żądać możemy także wszelkich korzyści uzyskanych w zamian za wzbogacenie.
Kodeks cywilny wprowadza wyjątkową regulację, zgodnie z którą jeżeli osoba trzecia uzyskała przedmiot wzbogacenia nieodpłatnie, to staje się dłużnikiem zubożonego. W takiej sytuacji żądanie zwrotu bezpodstawnego wzbogacenia musimy kierować do osoby trzeciej, a dotychczas wzbogacony jest zwolniony z odpowiedzialności.
Warto również wiedzieć, że zobowiązany do wydania korzyści (wzbogacony), może żądać od zubożonego, któremu zwraca korzyść, zwrotu nakładów koniecznych o tyle, o ile nie znalazły pokrycia w użytku, który osiągnął korzystając z tych korzyści. Zwrotu innych nakładów może żądać o tyle, o ile zwiększają wartość korzyści w chwili jej wydania. Może również zabrać te nakłady, przywracając stan poprzedni. Jednak jeżeli wzbogacony czyniąc nakłady wiedział, że korzyść mu się nie należy, to może żądać zwrotu nakładów tylko o tyle, o ile zwiększają wartość korzyści w chwili jej wydania.
Wygaśnięcie obowiązku zwrotu
Obowiązek wydania korzyści lub zwrotu jej wartości wygasa, jeżeli ten, kto korzyść uzyskał, zużył ją lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony, chyba że wyzbywając się korzyści lub zużywając ją powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu.
Na tle powyższej przesłanki pozwalającej bezpodstawnie wzbogaconemu na uniknięcie zwrotu wzbogacenia, gdy korzyść tą zużyje, powstało wiele kontrowersji i sporów. W orzecznictwie wskazuje się między innymi, że:
-
spłata długu nie powoduje wygaśnięcia obowiązku zwrotu korzyści: Przesłankę zużycia lub utraty korzyści należy rozumieć wąsko. Przesłanka ta nie jest spełniona w sytuacji, gdy wzbogacony zużył wprawdzie pierwotną korzyść, lecz nabył za nią inne mienie albo zaoszczędził konieczne wydatki, które musiałby pokryć ze swojego majątku, np. spłacił dług. W takich sytuacjach wzbogacenie istnieje nadal i odpowiada wartości uzyskanego mienia albo zaoszczędzonego wydatku. Skoro bezpodstawnie uzyskana przez pozwanego korzyść, tj. omyłkowo wpłacona przez spółkę na rachunek bankowy strony pozwanej kwota została przeznaczona na spłatę długów spółki co do których prowadzone było postępowanie egzekucyjne (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie - I Wydział Cywilny z dnia 17 maja 2017 r., I ACa 393/16).
-
zapłata nieuniknionego wydatku nie powoduje wygaśnięcia obowiązku zwrotu korzyści: Nie można mówić o odpadnięciu wzbogacenia, jeżeli wzbogacony zużył wprawdzie przedmiot wzbogacenia, lecz w ten sposób zaoszczędził sobie wydatku, który w przeciwnym razie zmuszony byłby pokryć ze swojego majątku. Wzbogacenie istnieje wtedy nadal w wysokości wartości owego nieuniknionego wydatku (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie - V Wydział Cywilny z dnia 29 stycznia 2016 r., VI ACa 329/15).
-
nie ma obowiązku zwrotu, gdy zużyjemy wzbogacenie w sposób bezproduktywny: Wzbogacony nie odpowiada ani za przypadkową utratę przedmiotu wzbogacenia, ani za takie jego zużycie, które definitywnie likwiduje jego wzbogacenie, tzn. za zużycie nieproduktywne. Taki ściśle konsumpcyjny charakter ma przede wszystkim wynagrodzenie za pracę, jak również alimenty, renty i inne temu podobne świadczenia, które z natury swej przeznaczane są na bieżące potrzeby świadczeniobiorcy (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie - V Wydział Cywilny z dnia 15 maja 2014 r., VI ACa 1485/13).
Zużycie wzbogacenia spowoduje wygaśnięcie obowiązku zwrotu wzbogacenia jeżeli jest bezproduktywne, tzn. nie powoduje wzrostu aktywów lub zmniejszenia się pasywów. Dlatego też nie będzie konieczności zwrotu korzyści, gdy zostanie ona zużyta na dobra konsumpcyjne, np. wakacje lub kino przy założeniu, że nie można nam zarzucić, że powinniśmy się liczyć z obowiązkiem zwrotu.
