Po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej nowym źródłem prawa stało się także prawo unijne. Jego podstawowymi aktami są rozporządzenia oraz dyrektywy. W niniejszym artykule zajmiemy się w sposób kompleksowy dyrektywą unijną. Przede wszystkim zastanowimy się, w jaki sposób dyrektywa unijna wpływa na prawo polskie oraz jaka jest jej moc wiążąca.
Prawo unijne w świetle Konstytucji
Nie możemy rozpocząć analizy dyrektywy unijnej bez wcześniejszego wyjaśnienia, w jaki sposób prawo unijne, rozumiane jako całość, odnosi się do prawa polskiego. W tym zakresie należy sięgnąć do podstawowego aktu regulującego źródła prawa, tj. Konstytucji RP.
Jak czytamy w art. 87 Konstytucji, do źródeł powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej należą: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia. Zgodnie z art. 90 ust. 1 Konstytucji Rzeczpospolita Polska może natomiast przekazać, na podstawie umowy międzynarodowej, kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu. Kluczowy jest także art. 91 ust. 2 i ust. 3 Konstytucji, w którym wskazano, że umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową. Jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy konstytuującej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami.
Prawo stanowione przez organy unijne jest zatem stosowane przed prawem krajowym, jeżeli treści przepisów polskich nie da się pogodzić z prawem unijnym. Mamy wówczas do czynienia z zasadą pierwszeństwa prawa wspólnotowego, która oznacza, że jest ono stosowane przed prawem krajowym państw członkowskich; państwa te mają obowiązek zapewnienia skuteczności prawa unijnego na swoim obszarze, a w razie sprzeczności przepisów prawa unijnego i krajowego zastosowanie mają przepisy prawa unijnego.
Dyrektywa unijna i jej moc wiążąca
Jak już wskazaliśmy na wstępie, dyrektywa unijna stanowi jeden z elementarnych aktów wydawanych przez organy UE. Żeby zapoznać się bliżej z konstrukcją dyrektywy, należy sięgnąć do treści art. 288 Traktatu o funkcjonowaniu UE. Przepis ten podaje, że w celu wykonania kompetencji Unii instytucje przyjmują rozporządzenia, dyrektywy, decyzje, zalecenia i opinie.
Rozporządzenie ma zasięg ogólny. Wiąże w całości i jest bezpośrednio stosowane we wszystkich państwach członkowskich. Dyrektywa natomiast wiąże każde państwo członkowskie, do którego jest kierowana, w odniesieniu do rezultatu, który ma być osiągnięty, pozostawia jednak organom krajowym swobodę wyboru formy i środków. Decyzja wiąże w całości. Taka, która wskazuje adresatów, wiąże tylko tych adresatów. Zalecenia i opinie nie mają mocy wiążącej.
Zwróćmy zatem uwagę na specyficzną moc wiążącą dyrektywy. Nie wiąże ona w sposób bezpośredni, jak ma to miejsce w przypadku rozporządzenia, lecz tylko co do rezultatu, który ma zostać osiągnięty zgodnie z założeniami dyrektywy. Mówiąc inaczej, dyrektywa unijna wiąże państwo członkowskie w zakresie wyznaczonych celów, natomiast ustawodawca krajowy ma swobodę co do wyboru środków wprowadzających ten cel na terenie swojego kraju.
W konsekwencji dyrektywy nie wiążą obywateli w sposób bezpośredni. Trzeba jednak pamiętać o zasadzie pierwszeństwa prawa wspólnotowego, o której wspominaliśmy na początku. W jej kontekście dyrektywa unijna jest stosowana przed krajowymi przepisami w sytuacji, gdy prawo danego państwa członkowskiego jest niezgodne z regulacjami dyrektywy lub gdy prawo krajowe nie realizuje celu wskazanego w dyrektywie. Zatem choć sama dyrektywa wiąże w sposób pośredni, obywatele, w pewnych okolicznościach, mają prawo do bezpośredniego powoływania się na jej treść.
Możliwość powoływania się na postanowienia dyrektywy jest powszechnie akceptowana. W toku interpretacji powyższych przepisów dotyczących podatku VAT zarówno podatnik, organy podatkowe, jak i sądy administracyjne mogą odnosić swoje stanowisko wprost do treści wspomnianej dyrektywy. Ma to np. miejsce w kwestiach, które nie są uregulowane w ustawie VAT, tj. definicja usług elektronicznych czy definicja siedziby działalności gospodarczej lub stałego miejsca prowadzenia działalności.
Stanowisko to potwierdza wyrok NSA z 2 kwietnia 2009 roku, I FSK 4/08:
„Odnosząc się do ostatniej kwestii, istotnej przy stosowaniu prawa, należy stwierdzić, że zastosowanie prawa wspólnotowego w sprawach podatkowych nie jest obowiązkiem tylko sądów administracyjnych, ale także organów władzy państwa, czyli organów podatkowych. Wynika to z faktu, że organy podatkowe mają obowiązek przestrzegania prawa i działania w jego granicach, czyli również w granicach prawa wspólnotowego”.
