W związku z tym, że przepisy prawa mogą tylko częściowo ująć ogół okoliczności składających się na życie społeczno-gospodarcze, występują sytuacje, w odniesieniu do których trudno jest znaleźć adekwatny przepis prawa. Natomiast próba zastosowania tych przepisów, które są dostępne, prowadzi do daleko idących wątpliwości z punktu widzenia poczucia słuszności. Wówczas można stosować tzw. klauzule generalne.
Klauzule generalne nadużycia prawa podmiotowego
Klauzule generalne w prawie to zwroty ustawowe o niedookreślonym zakresie, których znaczenie ustala się przynajmniej częściowo na podstawie norm lub ocen mających charakter pozaprawny. Celem ich wprowadzania jest uelastycznienie stosowania prawa w celu zapewnienia poczucia sprawiedliwości i słuszności w przypadkach, w których literalne zastosowanie jakiegoś przepisu pozostawałoby z takim poczuciem w zasadniczym konflikcie.
W Kodeksie cywilnym (kc) klauzule generalne zawarto m.in. w art. 5. Zgodnie z tym przepisem nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony. Dokładnie taką samą treść nadano art. 8 Kodeksu pracy (kp).
Oba równobrzmiące zwroty zawarte we wspomnianych przepisach – obowiązujące w stosunkach cywilnoprawnych i stosunkach pracy – nazywa się w doktrynie i orzecznictwie klauzulami nadużycia prawa podmiotowego. Dotyczą one przypadków, w których:
z jednej strony – istnieje przepis prawa, z którego wynika określone uprawnienie;
z drugiej strony – w konkretnej sytuacji skorzystanie z tego uprawnienia byłoby uznane za nieakceptowalne z etycznego (moralnego) punktu widzenia.
W takich okolicznościach dany przepis, w którym określono pewne uprawnienie, niejako przestaje obowiązywać.
Wyjątkowość stosowania klauzul generalnych
Należy podkreślić, że art. 8 Kodeksu pracy dotyczy nadużycia, a nie naruszenia prawa. Jego konstrukcja obejmuje właśnie takie przypadki, w których zachowanie określonego podmiotu (w szczególności pracodawcy lub pracownika) spełnia formalnie wszystkie wymagania przewidziane przepisem prawa, natomiast z innych – pozaprawnych – względów (np. społecznych czy moralnych) zachowanie to nie zasługuje na ochronę prawną.
Posłużenie się konstrukcją nadużycia prawa jest z założenia dopuszczalne tylko wyjątkowo i musi mieć szczególne, wyraźne uzasadnienie merytoryczne i formalne, a zwłaszcza usprawiedliwienie we w miarę skonkretyzowanych regułach, głównie o konotacji etycznej, moralnej i obyczajowej. Przepis art. 8 kp, z uwagi na wyjątkowość możliwości jego zastosowania, upoważnia sąd do oceny, w jakim zakresie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony prawnej, ale wyłącznie w nierozłącznym związku z całokształtem okoliczności konkretnej sprawy. Sąd, uznając zachowanie danego podmiotu za nadużycie prawa, musi więc wykazać, że w danej indywidualnej i konkretnej sytuacji wyznaczone przez obowiązujące normy prawne typowe zachowanie podmiotu korzystającego ze swego prawa jest ze względów moralnych – wyznaczających zasady współżycia społecznego – niemożliwe do zaakceptowania, ponieważ w określonych, nietypowych okolicznościach zagraża podstawowym wartościom, na których opiera się porządek społeczny i którym prawo powinno służyć (patrz postanowienie Sądu Najwyższego z 10 grudnia 2024 roku, III PSK 97/23).
Dwie równorzędne i niezależne klauzule
W wyroku Sądu Najwyższego z 23 października 2024 roku (III PSKP 4/24), wskazano, że art. 8 kp zawiera dwie równorzędne i niezależne od siebie klauzule generalne dotyczące:
społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa oraz
zasad współżycia społecznego.
Klauzula społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa zwraca uwagę na cel regulacji prawnej, natomiast klauzula zasad współżycia społecznego dotyczy naruszenia norm moralnych, obyczajowych i zwyczajowych (co zbliża ją do wcześniej stosowanych klauzul słuszności, dobrych obyczajów i dobrej wiary).
Zaznaczyć należy, że skutek w postaci pozbawienia ochrony prawnej danego zachowania, wynikający z art. 8 kp, wystąpi już w przypadku zastosowania jednej z tych klauzul. Wystarczy, aby pewne zachowanie danej osoby było sprzeczne ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa, z którego osoba ta chce skorzystać, lub z zasadami współżycia społecznego. Nie jest konieczne wystąpienie sprzeczności z każdym z tych elementów. Potwierdzono to w wyroku Sądu Najwyższego z 21 marca 2019 roku (II PK 332/17): „[...] każde działanie albo zaniechanie może być uznane za nadużycie prawa, jeśli występuje jedna z dwóch przesłanek: obiektywna sprzeczność ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa lub obiektywna sprzeczność z zasadami współżycia społecznego”.
Przykład 1.
Ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem zakazu rozwiązania umowy o pracę z działaczem zakładowej organizacji związkowej – wynikającego z art. 32 ust. 1 ustawy o związkach zawodowych – pozostaje w sprzeczności instrumentalne stworzenie sytuacji działacza zakładowej organizacji związkowej w oderwaniu od rzeczywistej działalności związkowej, a jedynie w celu zakwestionowania dokonanego już wypowiedzenia umowy o pracę w stosunku do pracownika niebędącego działaczem związkowym. Innymi słowy, pozostaje w sprzeczności ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa wybór pracownika do zarządu lub komisji rewizyjnej zakładowej organizacji związkowej wyłącznie w celu obrony przed dokonanym już wypowiedzeniem umowy o pracę (patrz wyrok Sądu Najwyższego z 22 grudnia 1998 roku, I PKN 509/98).
Przykład 2.
Wypowiedzenie umowy o pracę, którego podłożem nie są okoliczności związane z łączącym strony stosunkiem pracy, lecz przesłanki dotyczące zachowania pracownika, polegającego na złożeniu w postępowaniu przygotowawczym zgodnych z prawdą zeznań, wymierzonych przeciwko członkom zarządu spółki będącej jego pracodawcą, może być uznane za nadużycie prawa do rozwiązania w tym trybie umowy zawartej na czas określony, zarówno z uwagi na sprzeczność z jego społeczno-gospodarczym przeznaczeniem, którym nie jest karanie pracowników za składanie zgodnych z prawdą zeznań przed organami ścigania, jak i z zasadami współżycia społecznego (patrz wyrok Sądu Najwyższego z 5 grudnia 2007 roku, II PK 122/07).
Jak wyżej wskazano, stosowanie art. 8 kp jest uzasadnione tylko w wyjątkowych przypadkach. Zilustrowaniu tej zasady służyć mogą dwa poniższe przykłady.
Przykład 3.
Pracodawca rozwiązał z pracownikiem umowę o pracę. Pracownik zarzucił mu w związku z tym naruszenie zasad współżycia społecznego, powołując się na swoją sytuację rodzinną i twierdząc, że ma na utrzymaniu dzieci. Sąd pracy uznał, że takie ogólne powołanie się na sytuację rodzinną nie wystarczy do uznania, że pracodawca rozwiązał stosunek pracy sprzecznie z zasadami współżycia społecznego. Sąd zauważył, że wielu pracowników ma na utrzymaniu dzieci i gdyby okoliczność ta sama w sobie stanowiła o sprzeczności rozwiązania stosunku pracy z zasadami współżycia społecznego, oznaczałoby to w istocie wykluczenie możliwości rozwiązania stosunku pracy z każdym pracownikiem posiadającym dzieci na utrzymaniu. Takie rozumowanie nie jest uprawnione na gruncie obowiązującego prawa (patrz wyrok Sądu Najwyższego z 20 lipca 2000 roku, I PKN 740/99).
Przykład 4.
Roszczenie pracownika dotyczące ryczałtu za noclegi nie może zostać zwalczone zarzutem odwołującym się do art. 8 kp, gdyż z całą pewnością nie stanowi nadużycia prawa. Nie jest także sprzeczne z zasadami współżycia społecznego lub społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa dochodzenie roszczeń wynikających z obowiązujących przepisów. Okoliczność, że pracownik nocował w przystosowanej do tego kabinie, godził się na taką formę odbywania noclegu i nie ponosił żadnych kosztów z tego tytułu, nie unieważnia jego roszczeń. Po pierwsze bowiem, ryczałt za nocleg nie jest uzależniony od faktycznie poniesionych kosztów, a jego wypłata przysługuje również wówczas, gdy pracownik nie poniósł żadnych kosztów z tytułu noclegów. Po drugie, pracownik faktycznie nocował poza domem i musiał odczuwać niedogodności, jakie wiążą się z nocowaniem w warunkach odbiegających od noclegu w domu lub w warunkach hotelu (motelu). Ponadto klauzule generalne z art. 8 Kodeksu pracy zasadniczo nie powinny być stosowane, gdy chodzi o koszty pracodawcy i świadczenia należne pracownikowi w związku z rozliczeniem kosztów obciążających pracodawcę (patrz wyrok Sądu Najwyższego z 19 kwietnia 2018 roku, I PK 36/17).
Klauzule generalne są swoistymi „bezpiecznikami” prawnymi wykorzystywanymi w przypadkach, gdy literalne zastosowanie danego przepisu prawa prowadziłoby do wyraźnego i daleko idącego zaprzeczenia intencjom ustawodawcy oraz zasługiwało na szczególnie negatywną ocenę moralną. Należy przy tym pamiętać, że są to „bezpieczniki” odnoszące się do zachowań w sposób szczególny niezasługujących na akceptację. Znajdują więc zastosowanie tylko wyjątkowo, gdy przemawiają za tym dostatecznie silne argumenty każące odwołać się do tego nadzwyczajnego rozwiązania.
Polecamy:
